Özne Nedir, Çeşitleri Nelerdir? Cümleler Üzerinden Özne Örnekleri

Cümlenin öğeleri yükleme sorulan bazı sorularla bulunabilmektedir. Bu bağlamda, yükleme yöneltilen; yapan kim, eden kim ve yapan ne sorularıyla özne elde edilebilmektedir.

Özne Nedir?
Özne, cümledeki yüklem tarafından bildirilen yargıyı gerçekleştiren öğedir. Bu bağlamda öznelerin yüklemle bildirilen; iş, oluş, hareket, durum ve kılış kavramlarını yerine getirdiği bilinmektedir. Yükleme kısaca yöneltilen “ne? ve kim?” soruları özneyi bulmaya yardımcı olmaktadır. Yüklemin isim olduğu
durumlarda öznenin pasif, fiil olduğu durumlarda ise aktif olduğu görülmektedir. Özne öğesi, hangi çeşitte olursa olsun herhangi bir hal eki almazlar. Hal eki alındığı takdirde öznenin yeni görevi; nesne, dolaylı tümleç ya da zarf tümleci olmaktadır. Hal ekine zıt bir şekilde öznelerin çoğul ekleri veya iyelik eklerini alabildiği görülmektedir.

Özne Çeşitleri Nelerdir?
Özneler, cümledeki pozisyonlarına göre; gerçek özne, sözde özne ve örtülü özne olarak adlandırılmaktadır. Bu noktada “gizli özne” olarak bilinen kavram özne çeşitleri arasında yer almamaktadır. Gerçek özne, isminden de anlaşılacağı üzere yüklemdeki yargıyı bildiren öğedir ve cümlede hem sözcük hem de sözcük grubu olarak bulunabilmektedir. Cümlede bu biçimde bulunmayan özneler de gizli özne olarak adlandırılmaktadır. Bu özneye kişi eklerine bakarak ulaşılabilmektedir. Yani, gizli özne de aslında gerçek özne olarak kabul edilmektedir.

Sözde özne, yüklem tarafından bildirilen eylemi yapmayan ancak yapıyormuş gibi görünen bir özne çeşididir. Bu bağlamda öznesiz cümlelerde öznenin görevini nesne yüklenmektedir. Bu bağlamda, sözde özne işi yapanı değil bu işten etkileneni belirtmektedir. Sözde öznelerle genellikle edilgen cümlelerde
karşılaşılmaktadır. Ancak bu cümlelerin geçişli fiilden türetilmiş olması gerekmektedir. Geçişsiz fiil ile türetilen edilgen cümlede sözde özne yer almamaktadır.

Örtülü özne, edilgen cümlede eylemi yapan öğe “…nedeniyle, tarafından ve yüzünden” sözcükleriyle belirtilmektedir. Ancak bu noktada sözcülerin zarf tümleci mi yoksa özne mi olduğunun iyi bir biçimde ayırt edilmesi gerekmektedir.

Cümle Üzerinden Özne Örnekleri
Cümlede kullanılan özne ve yüklem arasında bazı yönden uyum sağlanması gerekmektedir. Bu bağlamda iki öğenin hem olumluluk-olumsuzluk hem de tekillik-çoğulluk yönünden uyumlu olması gerekmektedir. Bu noktada hem özne çeşitlerinin belirtildiği hem de özne ve yüklem uyumunun gösterildiği bazı örnekler aşağıda paylaşılmıştır.

- Ben, bu okulu birincilikle bitiren başarılı bir öğrenciyim. (Gerçek Özne)
- Yola sabaha karşı çıkacaklarmış. (Gizli Özne)
- Bu malzemeler için ne kadarlık fatura kesilecek? (Sözde Özne)
- Daha zile basmadan kapı kendiliğinden açıldı. (Sözde Özne)
- Yeni gelen öneriler tüm çalışanlar tarafından onaylandı. (Örtülü Özne)
- Aşırı kar yağ yağışı yüzünden okullar tatil edildi. (Örtülü Özne)
- Köylüler bayramlaştıktan sonra teker teker evlerine döndüler. (Çoğulluk Uyumu)
- Kavgacı çocuk, arkadaşlarını babasına şikayet etti. (Tekillik Uyumu)
- Hiç kimse böyle bir sermayeyi bu iş için harcamaz. (Olumsuzluk Uyumu)
- Yarın tüm çalışanlar öğle yemeğinden sonra toplantı odasında toplansın. (Olumluluk Uyumu)
Aynı cümlede birden fazla özne de bulunabilir. Böyle durumlarda iki özne birbirine virgül ya da
bağlaçlar ile bağlanabilmektedir. Birden fazla öznesi bulunan cümle örnekleri ise aşağıdaki gibidir.
- Yağmur sonrası gelen su ve toprak kokusu doldu bahçeye.
- Kamp esnasında şarkılar, türküler de söylendi.