Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), okul öncesi dönem ve okul çağı çocuklarında görülen bir sorundur. Çocuğun davranışlarını kontrol etmesi ve dikkatini vermesinde sorun vardır. Genelde, ‘bir türlü yerinde durmayan’, ‘hayallere dalan’, ‘düşünmeden davranan’, ‘dalgın ve unutkan’ olarak nitelendirilirler. Bu davranışlar çoğu çocukta zaman zaman ortaya çıkabildiği için tanı konması için yeterli deneyim ve bilgi birikimi sahibi uzmanların yardımı gerekir. Toplumda yüzde 4-8 oranında rastlanır; bu da 25-30 kişilik bir sınıfta en az 1-2 DEHB’li çocuk anlamına gelir.
Tanı için aşağıdaki iki gruptan birinde ya da her ikisinde yer alan belirtilerin en az 2/3’ü bulunmalıdır. Ayrıca, belirtilerin yedi yaşından önce başlamış ve en az iki farklı ortamda sorun yaratıyor olması gerekir:
Hiperaktivite belirtileri
l Yerinde duramaz
l Oturması gerektiği halde oturamaz
l Sessiz sakin oyun oynamakta güçlük çeker
l Yerli yersiz koşup, tırmanır
l Çok konuşur
l Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan cevabını yapıştırır
l Her zaman bir şeylerle uğraşır
l Sırasını beklemekte zorlanır
l Olaylara veya konuşmalara müdahale edip, yarıda keser.
Dikkatsizlik belirtileri
l Yönergeleri başından sonuna kadar takip
edemez
l Dikkatini yaptığı işe veya oyuna vermekte zorlanır
l Evde veya okulda yapacağı işler ve aktiviteler için gereken malzemeleri kaybeder
l Siz konuşurken
dinlemez gibi görünür
l Detayları gözden kaçırır
l Düzensiz ve unutkandır
l Uzun süre zihinsel çaba gerektiren işleri yapmakta
zorlanır ve bunlardan kaçınır
l İlgisi kolayca başka
yönlere kayar.
Tanıda öğretmen rolü önemli
Tanı konulması, ayrıntılı bilgi alınmasıyla başlar, anne-babadan, öğretmenden, çocuğun kendisinden ve olabildiğince çok kaynaktan bilgi elde edinilmeye çalışılır. Aileler genelde okul öncesi dönemde dikkatsizlik ve aşırı hareketlilik belirtilerini gözlemler ancak tanı, çocuğun okula başlamasından sonra konur. Bunun nedeni, okulun yapılandırılmış, kurallı ve kalabalık bir ortam olmasıdır. Öğretmenler, dikkat ve kendini kontrol edebilmeyi gerektiren sınıf ortamında bir çocuğun davranışlarına aşinadır. Ayrıca çocukta motor becerilerde sorun olması gibi sinir sistemine ait gelişimsel gecikmeler de ipuçları verir.
Günümüzde DEHB tanısına yardımcı olacak herhangi bir laboratuvar testi, beyin görüntüleme yöntemi ya da psikolojik test yok.
DEHB tanısı alan çocukların birinci dereceden akrabalarının yüzde 25’inde aynı problem karşımıza çıkar. Bu da kalıtsal faktörlerin önemli olduğunu gösterir. Yine de kalıtsal faktörler DEHB’yi tamamen açıklamaz.
DEHB nasıl tedavi ediliyor?
Kapsamlı tedavi çalışmasının
sonuçlarına göre ilaç kullanımı,
hem kısa hem de uzun dönemde
etkin, güvenilir ve diğer seçeneklerden daha üstün bulunmuş bir seçenektir. Okul öncesi dönem çocuklarında
eşzamanlı başka tanılar, ilaç yan etkilerine hassasiyet ve anne-baba eğitimi, özellikle annenin psikiyatrik hastalıklarının düzeltilmesinin öneminin daha kritik olduğu vurgulanmıştır. Bu tür çalışmaların sonuçları nedeniyle ilaç tedavileri hemen her yaş grubunda ilk sırayı alır. Ancak çoğu zaman tek başına yeterli olmaz.
Davranış düzenlemesi DEHB tedavisinde önemli bir yer tutar. Psikoterapilerse standart olarak uygulanmaz. Ancak zaman zaman tedavinin çok önemli bir parçasını oluşturur.
Örneğin aile iletişiminde, ilişki biçimlerinde ciddi sorunlar varsa ve bunlar çocuktaki bozukluğun gidişini olumsuz etkiliyorsa aile terapisi gerekebilir. DEHB’nin yanı sıra anksiyete, depresyon ve kendine güvenle ilgili sorunlar varsa bireysel psikoterapi önerilir.
Ailelere Dr. Russel Barkley’den 10 tavsiye
1Kurallar koyduğunuz zaman bunların çok spesifik olmasına dikkat edin ve onları yazıp asın.
2Ödülleriniz çocuk için anlamlı ve güçlü olsun.
3Sık sık geri bildirim verin, çocuğunuza onun ne yaptığının farkında olduğunuzu gösterin.
4Ona beklentileri ve planları konusunda yardım edin
5Çocuğunuzun iyi günleri olabileceği gibi kötü günleri de bulunabileceğini unutmayın.
6Olumsuzluklar, yapamadığı şeyler ve cezalar yerine, olumlu yanılarına odaklanın.
7Bir karakter değil biyolojik sorunla mücadele etmekte olduğunuzu daima akılda tutun.
8Çok konuşup nasihat vermeyin, davranışlarınız daha öğretici olacaktır.
9Espiri anlayışınızı kaybetmeyin ve sabırlı olun.
10Kendinize ve çocuğunuza karşı hoşgörülü davranın. Bu işte birliktesiniz ve elinizden geleni yapıyorsunuz.
Ortaya çıkışını kolaylaştırdığı düşünülen faktörler
l Gebelik esnasında alkol, sigara ve ilaç kullanımı, kimyasal zehirler l Çoğul gebelik
l Zor, erken ve düşük doğum ağırlığı
l Merkezi sinir sistemi infeksiyonları
l Demir eksikliği
DEHB’le birlikte görülen sorunlar
DEHB olan çocuklar diğer bazı bozuklukların gelişmesi ya da beraber görülmesi için artmış risk taşırlar: l Davranış bozukluğu
l Depresyon l Anksiyete sorunları (takıntılar, korkular, kaygılar)
l Gelişimsel gecikmeler
l Öğrenme güçlükleri
l Gece altını ıslatma