Cumhurbaşkanlığı seçiminin asırlık öyküsü

AYDIN HASAN Ankara - Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın 2023'te yapılacak seçimdeki adaylığı konusundaki tartışmalar nedeniyle yeniden gündeme gelen cumhurbaşkanlığı seçimlerinin Türkiye'deki hikâyesi bir asra yaklaştı.

Türk siyasi tarihinde ilk kez bir devlet başkanı, 1923'te seçimle göreve geldi. 29 Ekim 1923'te Meclis'te cumhuriyetin ilan edilmesinin ardından cumhurbaşkanlığı seçimine geçildi. Yapılan gizli oylamada 158 milletvekilinin tamamının oyunu alan Gazi Mustafa Kemal, Meclis tarafından yeni Türk devletinin ilk cumhurbaşkanı seçildi.

Güçlü cumhurbaşkanı

Kurtuluş Savaşı'ndan sonra 1924 yılında yeni bir anayasa yapıldı. 1924 anayasasında, başbakanın cumhurbaşkanı tarafından milletvekilleri arasından seçilmesi hükmü yer aldı. Buna göre, cumhurbaşkanının seçtiği başbakan, bakanları milletvekilleri arasından seçecek ve cumhurbaşkanının onayına sunacaktı. Onaylanan hükümet listesi ise Meclis'te güvenoyuna sunulacaktı. Hükümeti onaylama yetkisi artık cumhurbaşkanında idi. Bu sistemde kuvvetler birliği ilkesi hakimdi. Anayasa metni çerçevesinde bu hükümet modeli için parlamenter sisteme yaklaşan Meclis hükümeti modeli denebilir. Ancak devletin başında Atatürk gibi güçlü bir isim vardı. Tek parti dönemiydi. Bu nedenle pratikte cumhurbaşkanının egemen olduğu bir siyasi dönem yaşandı.

Türkiye, 1924 yılından 1960 yılına kadar 1924 anayasasına dayalı model ile yönetildi. Her seçim döneminin ardından Meclis'te cumhurbaşkanlığı seçimi yapıldı. Cumhurbaşkanlarının görev süresi dört yıldı ve yeniden seçilmelerinin önünde engel yoktu. Cumhurbaşkanları aynı zamanda partili idi. 1923-1961 yılları arasında cumhurbaşkanı seçimi, milletvekili seçimine endeksliydi. Her milletvekili seçiminin ardından oluşan yeni parlementoda cumhurbaşkanı seçimi yapılıyordu.

1921 anayasasına göre bir kez cumhurbaşkanı seçilen Atatürk, 1924 anayasasına göre üç kez daha seçimle bu görevi üstlendi. 1924 anayasasının yürürlükte olduğu dönemde İsmet İnönü dört, Celal Bayar da üç kez Cumhurbaşkanı seçildi.

Asker kökenli isimler

27 Mayıs 1960'taki askeri darbeden sonra metin üzerinde güçlü başbakanlık sistemi yer alıyordu. Ancak askeri vesayet nedeniyle 1960-1980 yılları arasında cumhurbaşkanlarının tümü asker kökenli olarak dayatma yoluyla Meclis'te seçildi. 1961 anayasasına göre seçilen isimler; Cemal Gürsel, Cevdet Sunay, Fahri Korutürk oldu.

Devlet krizi yaşandı

Fahri Korutürk'e kadar bütün cumhurbaşkanları ilk turda seçildi. Korutürk, cumhurbaşkanlığı seçiminde yaşanan bunalım üzerine 15. turda aday gösterildi ve seçildi. Korutürk'ün görev süresi, 6 Nisan 1980'te sona erdi. Korutürk'ten sonra Meclis'teki cumhurbaşkanlığı seçimleri bir krize dönüştü. Meclis, yeni bir cumhurbaşkanı seçemedi, 12 Eylül 1980'de askeri darbesi ile de feshedildi. Cumhurbaşkanlığı seçimi bunalımı, 12 Eylül darbesinin gerekçeleri arasında sayılacaktı.

Darbeden sonra yapılan 1982 anayasası ile parlamenter sistemden vazgeçilmedi ancak cumhurbaşkanına olağanüstü yetkiler verilerek yarı başkanlık sistemine yaklaşan bir parlamenter sistem oluşturuldu. Kenan Evren, 1982 anayasasının geçici birinci maddesi hükmü çerçevesinde anayasa referandumu ile seçildi. 1982 anayasasına göre; Turgut Özal, Süleyman Demirel ve Ahmet Necdet Sezer TBMM Genel Kurulu'ndaki üçüncü tur oylamalarda seçildi. Abdullah Gül ise 2007'deki ilk cumhurbaşkanlığı seçiminde 367 krizi nedeniyle adaylıktan çekildi. Cumhurbaşkanı seçimi genel seçim sonrasına kaldı. Gül, temmuzdaki seçimlerle oluşan yeni Meclis'teki 3. tur oylama sonucu bu koltuğa oturdu. Buna göre cumhuriyetin ilanından sonra Meclis'te 18 Cumhurbaşkanlığı seçimi yapıldı. Bir kez de cumhurbaşkanı halkoylaması ile seçildi.

Hükümet sistemi değişti

Recep Tayyip Erdoğan, 2007'deki referandumda onaylanan anayasa değişikliği çerçevesinde 10 Ağustos 2014'te yapılan seçimde doğrudan halk tarafından seçilen ilk cumhurbaşkanı oldu. Türkiye'nin cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçmesini öngören anayasa değişikliği 2017'deki referandumla benimsendi. Anayasa değişikliği uyarınca birlikte yapılması öngörülen ilk cumhurbaşkanlığı ve milletvekili seçimi 24 Haziran 2018'de yapıldı, Erdoğan yeni sisteme göre halk tarafından cumhurbaşkanı seçildi.

Görev süresi neden 7 yıldı?

Cumhurbaşkanı'nın görev süresi, 1923-1961 arasında dört yıl iken 1961 anayasası ile yedi yıla çıkarıldı. Bunun temel nedeni, genel seçim ile cumhurbaşkanlığı seçimi arasındaki siyasi bağı koparma isteğiydi. Cumhuriyet Senatosu'nda görev süresi altı yıl olduğu için cumhurbaşkanın görev süresi buna endeksli olarak yedi yıl olarak belirlendi. 2007'deki anayasa değişikliğiyle cumhurbaşkanının görev süresi beş yıla indirildi.