Bir oyuncaktan daha fazlası

Seyhan Akıncı - İlkokuldaki kurşun kalemlerimden yaz tatillerinde tarladan kopardığım mısırların koçanlarına kadar üzerine sevdiğim bir kumaş parçasını elbise diye dolayabileceğim her şey benim için oyuncak bebekti. Barbie’mse hiç olmadı. Barbie evi için ağlayan çocuklardan da değildim doğrusu. Komşu çocuklarının bebeklerine elbiseler dikip o parayla bakkala koşturmakla meşguldüm çünkü... Bebeklerinin saçlarını kesen, elbisesini çıkarıp hemen kendine göre başka şeyler giydiren biri olarak oyuncak bebek kusursuz değil, yeni bir form verdiğim bir şey olmalıydı. Biraz da Sindy’ciydim doğrusu. Okul bahçesinden önce kırtasiye muhakkak ziyaret edilir Sindy etiketleri itinayla kontrol edilirdi. Şarkının söylediği gibi dünyanın kirlenmesinin bizim büyümemizle direkt bir bağlantısı var mı bilmiyorum ama hayat toz pembe değil. Ama bugünlerde her yer fazlasıyla pembe... Greta Gerwig’in bir sonraki projesi olduğu açıklandığı günden bu yana merakla beklenen filmi “Barbie” için geri sayım neredeyse tamamlanmak üzere. Bu pembe çılgınlık milyonlarcamızı yeniden o kız çocuğu yaptı. Kimimiz kutusundan Barbie’sini çıkardı, kimimiz çocukluk arkadaşını aradı. Bu pembelik her yeri sarmışken ten renginden elbiselerine, aksesuarlarından evine ortaya çıktığı ilk günden beri hep tartışılan Barbie üzerinden oyuncak bebek tarihine bakmak istedik.

Yapılan arkeolojik kazılar insanlık tarihinde bilinen ilk oyuncakların bebekler olduğunu gösteriyor. Oyuncak bebekler moda alayışımızdan ilişkilerimizin nasıl şekillendiğine dair pek çok şey söylüyor. Rahmi M. Koç Müzesi’nin ev sahipliği yaptığı “Dünya Bebekleri Sergisi” yaklaşık 2 bin 500 bebekle 18. YY’dan günümüze uzanan geniş çaplı bir seçkiyle meraklılarına bu dünyanın kapılarını açmıştı. Serginin küratörü Serra Kanyak’ın kaleme aldığı “Çağlar Boyu Bebek” kitabı bu bebeklerin öyküsünü okurla buluşturan çok özel bir kaynak.

Neye göre, kime göre bebek?

“Çağlar Boyu Bebek” adlı çalışma bizi önce neyin bebek kabul edildiği bilgisiyle buluşturuyor: “Oyuncak tarihçilerine göre, Antikçağ’daki, kilden kabaca şekillendirilmiş primitif insan figürlerinden 20. YY’ın Meissen Fabrikaları’nda üretilmiş kusursuz porselen figürlere kadar, insan formundaki her türlü figür bebek olarak nitelendirilir. Oyuncak tarihi uzmanı Eileen King’e göre ‘en basit tanımıyla bebek, çocuklar tarafından oyunlarda kullanılmış her tür insan figürüdür.’” Bebeklerin çocuklara oyun amacıyla verilme sebeplerinden birinin “Çocukların ait olduğu topluma uyumunu sağlamak, oyun sırasında yetişkin davranışlarını onlara öğretmek” olduğunu söylüyor kitap.

Kral II. Henry kızına bebek aldı

Antikçağ’a ait küçük figürlerden sonra Ortaçağ’da Avrupalı çocukların oynadığı bebekler, genellikle ahşap, keten veya pamuk gibi organik malzemelerden yapıldığı için çok azı günümüze gelebilmiş. 16. YY’a gelindiğinde ise tablolarda asil ailelerin kız çocuklarının bebekleriyle birlikte resmedilmesi popüler olmuş. Paris 16. YY boyunca bebek üretim merkeziyken pek çok yabancı soylu aile ve zengin tüccar Paris’ten bebek ısmarlamış. Kral II. Henry’nin kızı için 6 adet bebek satın aldığı ve İmparator V. Charles’ın da kızına bebek satın aldığı yazılı kaynaklarda geçmekte.

Dük’ün kızına bebek eviyle oynamak yasak

Bavyera Dükü V. Albrecht’e ait Nürnberg yapımı bebek evi kaynaklarda geçen en eski bebek evi olarak kabul ediliyor. 1558’e tarihlenen, oldukça görkemli ve detaylı olduğu içinde balmumundan yapılmış çeşitli insan figürleri bulunduğu bilinen bebek evi 1674’te Münih Sarayı’nda çıkan bir yangın sonucunda yok olmuş. Dük Albrecht’in koyduğu yasak sebebiyle küçük kızının bu bebek eviyle ve içindeki balmumu bebeklerle asla oynayamadığı bilinmekte. Dük’ün koymuş olduğu bu yasak 19. YY’a kadar süren bebek evlerinin ve içindeki insan figürlerinin çocuk oyuncağı değil seçkin bir yetişkin eğlencesi, birer koleksiyon objesi olarak kabul edildiği anlayışının başlangıcı olabilir.

“Queen Anne bebekleri”

17. YY’da bebeklerin balmumundan yapılması oldukça popüler hâle gelirken yine 17. YY’da İngiltere’de, Londra civarındaki çok sayıda oyuncak üreticisi tarafından yapılan ahşap bebekler oldukça popüler olmuş. Genellikle yetişkin birer kadın formundaki ahşap bebeklere dönemin modasına uygun şık giysiler giydirilmiş ve çocukların oynamasından ziyade yetişkinler için tasarlanmışlar. Bu dönemin bebekleri çoğunlukla Queen Anne dönemi ahşap bebekleriyle benzer formda yapıldıkları için, kraliçenin döneminde üretilmemiş olsalar da “Queen Anne Bebekleri” olarak adlandırılıyor.

Savaşta Pandora bebekleri kanunu

Pandora bebekler; moda dergileri ortaya çıkmadan önce, terzilerin günün modasını yansıtan elbiseler ve iç çamaşırları giydirerek müşterilerine yeni kumaş ve modelleri tanıtmak için kullandıkları manken bebeklere deniyor. Çoğunlukla Fransa’da yapılan bu bebekler, kadınların modayı takip edebilmesi için Avrupa’daki diğer ülkelere gönderilirmiş. 18. YY’da zengin kadınlar arasında bu bebeklerden bir çift edinmek ayrı bir moda olmuş. Marie Antoinette’in XVI. Louis ile olan evliliği için hazırladığı çeyizinde çok sayıda Paris stili giysiler giymiş moda bebekleri olduğu hatta daha sonra tasarımcısı Rose Bertin’in kraliçeye benzeyen gerçek boyutlu bir moda bebeği hazırladığı bilinmekte. İngiltere ile Fransa arasındaki Napolyon Savaşları sırasında bile İngiliz kadınlarının en son Paris modasını takip edebilmesi için pandora bebeklerinin Paris’ten Londra’ya geçmesine izin verilmesi bu bebeklerle ilgili oldukça ilginç bir detay.

Teknoloji değişti, tabii bebekler de

20. YY’ın başlarında yeni sanayi tekniklerinin gelişmesiyle birlikte oyuncak üretiminde de yeni teknikler geliştirildi. El yapımı, ahşap, kumaş veya pişmiş toprak gibi doğal malzemelerden yapılan oyuncakların yerini, sanayileşmeyle birlikte yeni malzemelerden seri şekilde üretilen, her gelir düzeyinden ailenin alım gücüne uygun fabrikasyon oyuncaklar alıyor.

Barbie’ler her geçen yıl daha kapsayıcı olmak iddiasıyla koleksiyonunu genişletiyor.

1968, 1976 ve 1986 yıllarında üretilmiş Barbie bebekler.  

Ahşap Dutch bebekler (1880-1940)

Ahşap kafalı, bez gövdeli bebek (1800’ler)

Papier Mâché bebek (1860’lar)

Barbie’ye rakip var

20.yüzyılın sonlarında popüler olan Bye-lo Bebek, Dydee ve Wetsy Betsy bebekleri, Barbie bebek, Cabbage Patch Kids (lahana bebekler) ve American Girl bebekleri 21. YY’da da modernleştirilmiş tasarımlarıyla popülerliğini sürdürürüyor. Mattel firmasının 60 yıldır üretmeye devam ettiği Barbie bebekler değişen tasarımları ve her ırktan, her beden ölçüsünden, her meslekten farklı kadınları temsil eden çok sayıda yeni modeliyle kapsayıcılığı tarşılıduran kimliğinin önüne koymaya çalışıyor. Barbi her şeye rağmen halen kız çocuklarının en sevdiği oyuncak bebeklerden. Sınırlı sayıda üretilen porselen Barbie’ler ve popüler sanatçıların ve film karakterlerinin birer kopyası şeklinde üretilen Barbie’ler de çocuk oyuncağı olmaktan çok bebeklere meraklı yetişkinler için koleksiyonlarının değerli birer parçası durumunda. 2001’de MGA Entertainment tarafından piyasaya sürülen iri kafalı ve büyük gözleri olan Bratz bebekleri, Mattel firmasının kült bebeği Barbie için gerçek bir rakip oldu. Bakalım Margot Robbie’nin topukları fırlatıp gerçek hayata göz kırpan Barbie’si bu kült oyuncağı herkesin Barbie’si yapabilecek mi?