10 soruda güçlendirme! Binayı boşaltmadan güçlendirmek mümkün mü?

CEYDA ULUKAYA- Riskli binaların tamamının yenilenmesi ise başta yüksek maliyetler olmak üzere birçok sebeple bina sakinleri için caydırıcı. Bu nedenle güçlendirme, yenilemeye güçlü bir alternatif olarak birçoğumuzun gündeminde. Peki her bina güçlendirilebilir mi? Binayı boşaltmadan güçlendirmek mümkün mü? Bitişim nizamın riskleri neler? Güçlendirme maliyeti ne olmalı? Deprem Güçlendirme Derneği’nden Dr. Bahadır Şadan’a sorduk.

1- Güçlendirme yöntemleri neler? 

Betonarme binalarda güçlendirme yöntemlerini geleneksel ve yenilikçi olmak üzere iki gruba ayırıyoruz. Geleneksel yöntemlerde kolon ve kirişlerin mantolanması, perde duvar ya da çelik çerçeve eklenmesi ve karbon fiber uygulamasını sayabiliriz. Yenilikçi yöntemlerde ise sismik izolatör ve sönümleyiciler kullanılıyor, bu ikisinin ortak amacı deprem enerjisini sönümlemek. İzolatör bina ve yer arasına, sönümleyiciler kolon kiriş çerçevesine yerleştirilerek deprem enerjisini sönümlüyor ve binaya etkiyen deprem kuvvetlerini sınırlandırıyor. 

2- 2000 öncesi inşa edilen binalar en çok neye ihtiyaç duyuyor?

Tek başına bir yöntemin tüm binalar için yeterli olacağını düşünmüyorum ama 2000 öncesi binalarda en kurtarıcı yöntem perde duvar eklemedir; çünkü en büyük sıkıntımız binaların yatay deplasman yapabilme kabiliyetindeki eksiklik. Biz güçlendirme yapmadan önce binayı detaylıca değerlendirir, zayıflıklarını tespit eder ve bunları gidermek üzere uygun yöntemlerden bir veya birkaçını seçeriz. Her bina kendi içinde mühendislik kurallarıyla değerlendirilmelidir. Önce binanın performans analizi yapılıp zayıflıkları anlaşılmalıdır.

3- Her bina güçlendirilebilir mi?

Malzeme kalitesi çok kötü değilse ve güçlendirme maliyeti belli sınırlar içerisinde ise her bina güçlendirilebilir. Biz genel olarak bina güçlendirme maliyeti, binanın yeniden yapım maliyetinin yüzde 40’ından fazla ise o binanın yıkılıp yeniden inşa edilmesini öneriyoruz.

4- Bitişik nizam binaları ayrı değerlendirmek gerekir mi?

Her yapı birbirinden farklıdır ve deprem anında farklı frekanslarda salınırlar. Bitişik nizam binalar, deprem anında farklı frekansta salındıkları esnada birbirine çarpma riskine sahip. Eğer kat seviyeleri de farklı ise o zaman binaların birbirine çarpması ile bizim çekiçleme dediğimiz davranış olur, yani bir binanın kat döşemesi diğer binanın kolonuna çarptığı anda kolona hasar verir ve o katın göçmesine neden olabilir. Son depremlerde bunun birçok örneğini gördük. Yeni şehirler planlanırken mümkün olduğunca bitişik nizam bina inşa etmekten kaçınmamız gerekir. Kaçınamıyorsak binalar arasında yeterli boşluk bırakılmalı ve komşu binalarda kat seviyeleri mutlaka aynı kotta olmalıdır.

5- Ortalama maliyeti ne olmalı?

Binanın taşıyıcı sisteminin durumu, malzeme kalitesi, inşa yılı vb. birçok kritere bağlı olarak bu maliyet değişir. Biz geleneksel yöntemler ile güçlendirmede yaklaşık olarak bina maliyetinin yüzde 10’u ile yüzde 20’si arasında bir maliyet öngörüyoruz.

6- Binayı tahliye etmeden güçlendirmek mümkün mü?

Binayı boşaltmaya gerek kalmadan dıştan güçlendirmeye uygun bulunması için özellikle düzgün bir yük dağılımı yapabilecek rijitliğe sahip kat döşemeleri, iyi derecede beton kalitesi ve düzenli bir bina gerekir. Dıştan güçlendirme bazen bina dış akslarına çelik çapraz elemanlar ekleme şeklinde olabilir, bazen de bu çaprazlar yerine enerji sönümleyici dediğimiz sismik damperler konulabilir. Yine bina dışından betonarme çerçeve ekleme yöntemleri de mevcut. Bu yöntemler Japonya’da sıklıkla uygulanıyor.

7- Karbon fiberle güçlendirme çözüm mü?

Karbon fiber bir mucize gibi düşünülmemeli. Hatay’daki projenin uygulamasını yapan Prof. Dr. Güney Özcebe de bunu vurguladı: Sadece karbon fiber yapmadık, binanın dışına perde duvar, içteki bölme duvarlara karbon fiber uyguladık dedi. Esas kurtarıcı olan perdelerdi; binanın depremde fazla salınım yapmasını engelledi. Perde ekleme, kolon mantolama gibi yöntemler bina davranışını yani rijitliğini değiştirirler. Karbon fiberi ise sadece kapasite artışı için kullanırız. Yapı davranışını değiştirmez.

8- Güçlendirmede ne kadar deneyimliyiz?

Dünyanın her yerinde uygun bir güçlendirme, yenilemeye önemli bir alternatiftir. Güçlendirmeyle binaları can güvenliğini sağlayacak düzeyde dayanıklı hale getirmek mümkündür. Türkiye’de betonarme yapılarda sıkça kullanılan yöntemler kolon ve kirişlerin mantolanması ve betonarme perdelerin eklenmesidir. Bu yöntemle ‘92 Erzincan depreminden günümüze binlerce bina güçlendirildi ve önemli deneyim kazanıldı. Betonarme binaların çelik elemanlar ya da ileri kompozitlerle güçlendirilmesi de ‘99 Kocaeli depreminden sonra yaygınlaştı. Daha özel yapılarda, örneğin hastane, okul gibi önem katsayısı yüksek yapılarda enerji sönümleyiciler ve sismik izolatörlerden de yararlanılıyor. İzolatörler, deprem güvenliği yetersiz yapılara da uygulanabilir ancak bitişik düzende yapılara uygulanamaz. Özetle, her yapı için o yapıya uygun sistemi seçmek gerekir.

9- Bitişik nizam yapılar riskli midir?

Bitişik nizam yapılarda deprem sırasında birbirine çarparak hasar oluşumuna engel olmak için derz boşlukları bırakılır. Bu boşluklar, binaların birbirine çarpmadan bağımsız hareket edebilmesine imkân vermelidir. Derz boşluğunun buna uygun olarak nasıl hesaplanması gerektiği Türkiye Bina Deprem Yönetmeliği’nde ayrıntılarıyla tarif edilmiş, dikkate alınması gereken minimum sınırlar da belirtilmiştir. Dolayısıyla doğru bir mühendislik anlayışıyla yapıldığı sürece bitişik nizam yapıların sakınca yaratmaması gerekir. 

Başvuru için

Bina hakkında riskli yapı kararı kesinleştikten sonra 4/5 çoğunlukla güçlendirme kararı alınıyor. Ardından mühendislik firmalarınca hazırlanan teknik raporla belediyeye güçlendirme ruhsatı başvurusunda bulunuluyor. Bu süreci, güçlendirme çalışmasını yapacak mühendislik firmaları yönetiyor. Güçlendirme yapacak kişilere faiz destekli kredi imkanı tanınıyor. Bunun için binanın risk tespiti Çevre ve Şehircilik Bakanlığı lisanslı kurumlarca yapılması ve sürecin dönüşüm yasası kapsamında başlatılması gerekiyor.