Radikalin sanatla derdi ne?

Seray Şahinler - Sanat dünyası geçtiğimiz günlerde bir eser saldırısı haberiyle daha şoke oldu çünkü olayı gerçekleştiren bu kez milletvekiliydi! Yunan NİKİ Partisi Milletvekili Nikolaos Papadopoulos, Ulusal Galeri’deki eserlere ‘provokatif oldukları’ gerekçesiyle saldırdı. “Tuhaflığın Cazibesi” sergisindeki dört tabloyu yere fırlattı, çerçeveleri kırdı. Sergi, Francisco Goya’nın eserleriyle birlikte Yunan sanatçıların dini ikonları karikatürize eden resimlerinden oluşuyordu. Galeri “Sanatsal ifade özgürlüğü anayasayla güvence altındadır” diyerek saldırıyı kınadı.

Son 10 yılda radikal oluşumların, aşırı sağ eğilimli grupların ve terör örgütlerinin sanata müdahalesi, yıkıp yakması, baltalarla parçalaması istikrarlı şekilde sürüyor. Saldırıların hedefinde bilindiği üzere antik yapılar, heykeller ve tablolar var. IŞİD’in paramparça ettiği antik alanların çoğu hâlâ yerle bir; Orta Doğu’da bitmek bilmeyen çatışmalardan nasibini alan tarihi yapıların sayısı can acıtıyor. Aslında bu tutum yeni değil, dünya savaşlar tarihine ve uç iktidarların hâkim olduğu süreçlere baktığımızda aynı tutumu görüyoruz. Peki radikal yapıların sanatla derdi ne? Akademisyenler ve sanat eleştirmenleri konuyu Milliyet Kültür Sanat için değerlendirdi:

Sınırsız egemenlik

- Beral Madra, Eleştirmen, Küratör, Yazar: Bu soru “Sanat Başka Bir Yere Gidiyor ve Siyaset Onu Yakalamak Zorunda” diyen Jacques Rancière ile Sudeep Dasgupta’nın 2019’da yaptığı söyleşide kapsamlı yanıtlanıyor. Sanat, siyaset ve ekonomi arasındaki kaçınılmaz ilişki ve aynı zamanda büyük-ikilem geçmişten bugüne sayısız örneklerle dolu. Andres Serrano’nun “Piss Christ” (1987) adlı yapıtının gösterildiği her yerde saldırıya uğraması, Hans Haacke’nin Reichstag binasına ancak bir yılı aşkın tartışmalar sonucu yerleştirdiği “Die Bevölkerung (Halklar)” yazısı, Maurizio Cattelan’ın Papa’yı yere devrilmiş olarak gösteren “La Nona Ora” (1999) adlı yerleştirmesi gibi kerametli metafor örnekleri hatırlayalım; hemen hepsi ‘muhafazakâr’ denilen toplum kesimlerinin saldırısına uğramıştır. Üstelik de bu örnekler demokratik kimliği taşıyan ülkelerde gerçekleşti ve gerçekleşmeye devam ediyor. Filistin’e sahip çıkan Candice Breitz’ın sergisi (2024) Berlin’de iptal edildi. Çeşitli sanat-kültür kısıtlamaları her yerde devam ediyor.

Günümüz sanatındaki hakikat unsuru ile post-hakikat arasındaki büyük-çatışkının temelinde neo-kapitalizmin sınırsız egemenliği var; yandaşları olan yetkeci rejimlerin ve akımların dayattığı çıkarlara karşı olan her şeyin yok edilmesi sürecine tanık oluyoruz. Günümüz eleştirel, düşünsel, ilişkisel sanat üretiminin eleştirel düşünme, estetik bakış açısı kazanma, topluluklara rehberlik etme, barış ve düzeni sağlama gibi özellikleri ise bir karşı direniş alanı oluşturmaktadır. Rancière’in belirttiği gibi günümüzde sanat üretimi kendi siyasetini oluşturuyor, ‘toplumsal etik’, ‘insancıl davranma’ ve ‘özgürlük’ gibi toplumsal alanlara hizmet ediyor, insanların bilinçlenmesini sağlıyor, direniş alanı açıyor. Bu özellikler de söz konusu düzenin hiç işine gelmiyor; muhafazakârlık bu çatışkı içinde bir araç olarak kullanılıyor. Sanat yapıtlarına saldırı gerçekleştikçe, yapıtların ne anlama geldiği ise bir kez daha kanıtlanıyor.

‘Genelleme yapamayız’

- Ayşegül Sönmez, Yazar-Eleştirmen: Hitler’den Almanya zor kurtulmuştu. Parası olsaydı tüm Almanya protein tozlu ideal vücutlardan oluşan bir açık hava spor salonuna dönüşecekti. 1967, 8 Kasım. Ankara Savcılığı bugünkü Yunan vekili andıracak. Yüksel Arslan’ın Fransız Kültür merkezindeki sergisini müstehcen bulacak. Eserleri toplatacak, sanatçıyı mahkemeye verecek. Başta Ulus Meydanı Zafer anıtındaki Alman askere maruz kalan nice faşist heykeltıraşların anıtlarıyla büyüyen kuşaklar olarak heykelin özellikle sağla herhangi bir imtihanı olduğunu düşünmüyorum. Bizim anıt heykellerle imtihanımız olduğu ise doğrudur. Yunan vekilin neo ikonaklast tepkisini sağ heykel sevmiyor deyip genelleyemeyiz. Aksine Tanrı hepimizi sağın heykel aşkından korusun. 

‘Politik derdin ifade aracı’

- Ali Kayaalp, Akademisyen, Yazar:

SSCB’nin 1991’de dağılması ve İkinci Dünya Savaşı’ndan beri süren iki kutuplu dünya düzeninin sona ermesiyle özellikle Doğu Bloku ülkelerinde, sosyalist yönetimlerin baskıladığı milliyetçi, liberal ve muhafazakâr siyasetler, iktidara geldi. Bu siyasetler, bazen radikalleşmeye de eğilim gösterdiler. Sosyalist politikaların yerini, sağın değerlerini çok vurgulayan kültür politikaları aldı. Modern ve güncel sanatın hedefleri, sağ siyasetin çoğu ilke ve değeriyle çatışıyordu ancak 2000’lerle küreselleşen kültür savaşları bağlamında, çatışmanın yoğunluğu ciddileşti. Sanat, politik derdin ifade aracı oldu. Radikal politik aktivizm, söyleyeceğini sanat aracılığıyla söylüyor; kimlik siyaseti bağlamında belirgin bu durum. Aşırı sağ, bu politik aktivizmle çatışıyor. Yunanlı vekilin, Ortodoks ikonalarını parodileştiren eserlere saldırması bundan: Sağ siyaset, varlık nedeni saydığı sembollerin alaya alınması olarak gördüğü, böyle işleri ‘değerlere saldırı’ olarak algılıyor. Bu, karşılıklı bir nitelik kazandı; sanatçılar, dünyanın yeni düzenine tepkilerini giderek daha radikal işler üreterek göstermeye başladılar. Buna karşılık, sağ siyasetin daha uç noktalara savrulan tutumlar aldığı görülebiliyor.

Put deyip baltaladılar

Tarihi eserlere saldırıda akla ilk gelen ise IŞİD. Özellikle 2016’da Irak’ta birçok arkeolojik alanın hâkimiyetini alan IŞİD, put olarak gördüğü Nimrud, Palmira, Hatra, Ninova, Deyrizor gibi yerleri paramparça etmişti. Arkeologlar bugün tahrip edilen yerleri kurtarmaya, tüm hızıyla devam ediyor.

Parlamentoda kınandı

Yunanistan Parlamentosu, Atina’daki Ulusal Galeri’deki sergilere küfür içerikli saldırıda bulunan Milletvekili Nikos Papadopoulos’a disiplin cezası verdi. Meclis Başkanı Nikitas Kaklamanis, vekilin kınandığını ve maaşının bir ay boyunca yüzde 50 oranında kesildiğini duyurdu.