Medeniyetlerin sözcüsü: Zeugma

Efnan Atmaca - Milliyet Arkeoloji ve İş Sanat Kültürel Miras Buluşmaları’nın dördüncü durağı Zeugma Antik Kenti oldu. Gaziantep’in sembollerinden olan Zeugma, M.Ö. 300 civarında Büyük İskender’in generallerinden Seleukos Nikator tarafından kurulmuş bir antik şehir. Coğrafi konumu itibarıyla stratejik bir geçit noktasına kurulan ve adı da “kesişme noktası-geçit” olan Zeugma, bu nedenle çağlar boyunca Doğu ile Batı arasında köprü vazifesi gördü, pek çok medeniyete ev sahipliği yaptı. M.S. 7. YY’da Sasani akınlarına dayanamayıp sona erene kadar... Özellikle Roma İmparatorluğu döneminden kalma mozaikleriyle tüm dünyada hayranlık uyandıran Zeugma, Fırat’ın iki yakasına konumlanması, kurduğu medeniyet ve nüfusuyla dünyanın en büyük antik kentleri arasında kabul ediliyor. Peki, Zeugma bize ne anlatıyor? Milliyet Arkeoloji ve İş Sanat’ın ev sahipliğinde Zeugma Mozaik Müzesi’nde ve Zeugma Antik Kenti&Mousalar Evi Kazı Alanı’nda bizi Zeugma Kazı Başkanı Prof. Dr. Kutalmış Görkay ağırlayıp dünden bugüne uzanan sözlere aracılık etti.

Mozaik kültürü gösterir

Zeugma bize o dönemin kültürünü, insanını, inanışlarını, medeniyetini anlatıyor. Ve aslında insanın hiç değişmediğini. Öyle ki Zeugma Mozaik Müzesi’nde yer alan mozaiklerin her biri hem Doğu ile Batı hem de dün ile bugün arasında köprü kurmanıza yardımcı oluyor. Müzenin yüzü “Çingene Kız”, ancak hemen söyleyelim bu mozaik çok etkileyici olmasına rağmen müzede yer alan diğer sahneler dönemin medeniyeti hakkında çok daha önemli bilgiler sunuyor. Zeugma’da kültürün ne kadar önemli olduğunu öğreniyoruz bu mozaiklerden. İnsanlar evlerine gelenlere kendi haklarında ipuçları sunmak için misafir kabul salonlarına ilgi alanlarını anlatan mozaik sahneleri yaptırıyorlar. Genellikle önemli ressamların bilinen eserlerinden ya da tiyatro oyunlarının sahnelerinden kopyalanan mozaikler sipariş olarak atölyelerde işin ehli ustalar tarafından üretiliyorlar. Büyüklüğü ve teslim tarihi bütçeye göre değişiyor. Misafir davet edildiği evin kabul salonuna girdiğinde tabandaki mozaiğe bakıp ev sahibi hakkında ipuçları yakalayabiliyor. Örneğin bir tiyatro sahnesi mi var mozaikte demek ki gecenin konusu tragedyalar... Bir anlamda sohbetin konusu hakkında bilgilendirilmiş oluyor misafir. Eğer uyum sağlarsa ne âlâ, yoksa bir daha çağrılmıyor.

Evliliğin değerini bilin

Mozaikler konularını ağırlıklı olarak mitolojiden alıyorlar. Elbette Zeus başrolde. Ve Akhilleus.. Akhilleus’un annesi tarafından Truva Savaşı’na katılmaması için kadınların içine sokulduğu mozaik en iyi korunanlardan biri. Posseidon, Oceanus ve Tethys Mozaiği’nin de bahsetmek isterim. Çünkü bu mozaik su vurgusunu taşıyor. Zeugmalılar için su çok değerli, evlerinin kabul salonları aynı zamanda birer küçük havuz. Böylelikle hem serinliyorlar hem de misafirlerini temiz bir ortamda ağırlıyorlar. Evler bugünün konakları gibi, geniş aileler bir avlunun etrafına yayılmış bölümlerde birlikte yaşıyorlar. Evlenen çiftlere en güzel hediye de mozaik. Yatak odalarına yapılan sahnelerde evliliğin, aşkın ve birlikte yaşamın ne kadar önemli olduğunun altı çiziliyor. Yani çift odaya her girdiğinde evliliğin kutsallığını bir kez daha anlıyor ve eşine sımsıkı sarılıyor. Tıpkı bu müzede bir araya gelen iki âşık Partenope ile Metiox gibi. 1964 yılında çalınan bu mozaiğin parçaları ABD’den getirilip burada monte ediliyor ve âşıklar bir daha ayrılmamak üzere birleşiyor. Konu çalınmaya gelmişken... Zeugma yıllar boyunca tarihi eser kaçakçılarının zulmüne uğruyor. Bu antik kentin en büyük düşmanları kaçakçılar. Yurt dışında pek çok yerde parçaları var Zeugma’nın. Ancak son dönemde farkındalık iyice arttığı için Zeugma’ya ait eserlerin peşine düşülüyor. Zeugma, Sasani saldırılarına uğradığında yaşayanlar, değerli eşyalarını saklayıp kapılarını kilitleyip kenti terk ediyorlar. Çünkü savaş bitince geleceklerini düşünüyorlar. Ancak bir daha dönemiyorlar. Bir evin mutfağının kiler bölümünde bulunan Mars Heykeli de belki bu geri dönüş umudunu temsil ediyor.

Partenope ve Metiox Mozaiği

Teknolojiyle iş birliği

Zeugma medeniyetiyle, temsil ettikleriyle kendini haykırmasını bilen bir kent; dinlemesi ise size kalıyor. Zeugma Antik Kenti&Mousalar Evi Kazı Alanı’na gidince bu sesin nasıl gür olduğunu anlıyorsunuz. Bugüne kadar ortaya çıkarılanlar var olan kentin yüzde 10’u bile değil. Zaten kentin önemli bir bölümü Birecik Barajı’nın suları altında, yüzyıllar sonrasına kendini anlatmayı bekliyor. Arkeolojik kazılar için zor bir coğrafyada Zeugma çünkü toprak çok yumuşak ve kazdıkça üstü örtülüyor. Dolayısıyla korunma giderleri çok fazla. Bu bölgedeki en önemli kısım Mousalar Evi. Çok iyi hâlde bulunan bu evdeki mozaiklerde ilham veren kadınlar var. Yani periler! Bu ilham veren kadınlar hemcinslerine nasıl olmaları gerektiğini anlatıyorlar. İffet, sadakat, bilgelik gibi önemli sıfatlara sahip mitolojik kadınlar, pahada ağır taşımada hafif eserler, ev yağmalanıp yıkılmadan bırakıldığı için günümüze kadar ulaşmışlar ve iyi korunmuşlar. Zeugma bize çok şey anlatıyor anlatmasına ama özellikle günümüzde teknolojinin ele geçirdiği bizler dahasını duymak hatta görmek istiyoruz. Zeugma da istediğimizi veriyor. Kazı alanına yerleştirilen QR kodlarla sözkonusu evlerin üç boyutlu simülasyonlarını izleyebiliyoruz. Prof. Dr. Kutalmış Görkay’ın daha farklı projeleri de var. Teknolojinin nimetlerinden faydalanıp özellikle çocuklar için Zeugma’yı çekici hâle getirmek istiyor. Bir video oyunu, simüslasyon... Zeugma’yı tanıdıkça, kulak verdikçe hikâyelerinin hiç bitmeyeceğini defalarca anlıyorsunuz. Zeugma herkesi bekliyor, dünün zarafeti bugüne yön versin diye, medeniyetler yaşasın diye...

Akhilleus Mozaiği

Tarih bize bakıyor!

Arkeolojinin kalbi Gaziantep’te atıyor. Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü de bunun kanıtı. Kendirli Kilisesi ve Latin Okulu’nda açılan merkez tarih öncesinden günümüze arkeoloji ve kültürel miras konusunda tarih ve kültüre odaklanmış bilimsel araştırmalar yapmayı, yapılan araştırmaları yayınlamayı, dünya arkeoloji ve kültürel miras camiasındaki bilim toplulukları ile kültürel miras alanında iş birlikleri gerçekleştirmeyi amaçlıyor.

Tarihi kilisenin restore edilmesinin ardından açılan merkezdeki laboratuvarlar, kütüphaneler ve titizlikle korunan bilgilerin yüklü olduğu veri bankası Anadolu’nun da birçok medeniyetin kadim tarihine ışık tutmayı hedefliyor. Enstitünün ilk sergisi ise “Tarih Size Bakıyor/Ara Güler Fotoğraflarında Arkeoloji”. Enstitünün yayınları da hazır. Aralarında Osman Hamdi Bey’in “Sidon Kral Mezarı Kazası”ndan çocuklar için hazırlanan Senem Kale ile Gökçe Agül’ün “Arkeoloji Macerası”na kadar nitelikli kitapların olduğu yayınlara Türkiye’nin pek çok kütüphanesinden ulaşılabilir.