Çarpıcı rakamlarla KİT gerçeği

Kamu İktisadi Teşebbüslerinde (KİT) çalışan bir memur çalıştığı KİT’e ayda ortalama 2 bin 672 YTL’ye mal olurken, bu rakam işçiler için 3 bin 453 YTL’yi buluyor.
KİT’lerin fiyat ve tarifelerini serbestçe belirlemeleri sırasında yaşadığı sorunlar, alacakların tahsilindeki sıkıntılar ve enerji KİT’leri başta olmak üzere, borçlardaki yüksek artış KİT’lerin temel sorunları arasında sayılıyor.
AA muhabirinin Hazine Müsteşarlığı’nın 2007 Kamu İşletmeleri Raporu’ndan derlediği bilgilere göre, Hazine Müsteşarlığı portföyünde bulunan 19 kamu iktisadi teşebbüsleri (KİT) ve 3 bağlı ortaklığın geçen yıl brüt satışları yüzde 7 artışla 45 milyar YTL’ye, faaliyet karı yüzde 89 artışla 2,7 milyar YTL’ye ve dönem karı da yüzde 43 artışla 1,2 milyar YTL’ye yükseldi.
Geçen yıl bilanço rakamlarında dikkat çeken en önemli husus, ticari alacaklarda ve borçlardaki yükseliş olurken, enerji KİT’leri arasında kronik hale gelen borç-alacak sorunu devam ederek, kuruluşların bilançolarına yansıdı.
KİT’lerin 2007 sonu itibariyle toplam iç borcu da 24 milyar 528 milyon 282 bin YTL’ye ulaştı. Bu şekilde, iç borç stoku 3 yıl önceye nazaran 14 milyar YTL artış gösterdi. Söz konusu rakam, bu yılın birinci çeyreğinde 26,2 milyar YTL’ye, Haziran sonunda ise 28 milyar YTL’ye yükseldi.
Bu durum raporda, “borçlardaki artışın temel sebebi, enerji KİT’lerinin borçlarını ödemeleriyle ilgili yaşanan sorunlar neticesinde, özellikle BOTAŞ ve TKİ’nin yüksek tutarda ticari banka kredisi kullanmaları oldu. Bu durum, kuruluşların vergi borçlarını da zamanında ödeyememelerine yol açtı ve ödenecek vergi ve diğer yükümlülükler kaleminde 2007 yılında yüzde 100’ün üzerinde bir artış gerçekleşti” şeklinde değerlendirildi.

KİT’LERDE İSTİHDAM
2007 yılsonu itibariyle Hazine Müsteşarlığı portföyünde bulunan KİT’lerde, 2000 yılında 374 bin 37 kişi istihdam edilirken, bu rakam 2006 yılında 156 bin 665 kişiye, 2007 sonunda ise 156 bin 75 kişiye indi.
Kamu iktisadi teşebbüslerinde personel maliyetleri özel sektöre ve diğer kamuya göre oldukça yüksek gerçekleşirken, KİT’lerde 2007 yılında çalışanın işverene maliyeti, memurlar için aylık ortalama 2 bin 672 YTL ve işçiler için aylık ortalama 3 bin 453 YTL, sözleşmeli personel için de 2 bin 215 YTL olarak gerçekleşti.
KİT’lerde istihdam edilen personelin profiline bakıldığında, personelin ortalama çalışma süresi 16,5 yıl olarak gerçekleşirken, ortalama yaş 42 olduğu görülürken, eğitim durumlarına bakıldığında ise her çalışanın sadece 1’inin üniversite mezunu olduğu yani yüzde 75,2’si lise ve altı eğitime sahip olduğu ve yüzde 8,3’ünün kadın, yüzde 0,6’sının da yabancı dil bildiği görülüyor.
Sosyal sorumluluk ve yasal nedenlerden dolayı toplam personelin yüzde 2,3’ü özürlü, yüzde 1,3’ü eski hükümlü, yüzde 0,2’si gazi şehit aile yakını, yüzde 0,4’ü Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’ndan, yüzde 4,5’i özel güvenlik personeli olarak istihdam ediliyor.
KİT’lerin yatırım harcaması 2007 yılında bir miktar düşüş gösterse de yıllar itibariyle GSYH’nın yaklaşık yüzde 0,35’i olarak gerçekleşti. KİT’lere 2005 yılında 2 milyar 204 milyon YTL, 2006 yılında 2 milyar 718 milyon YTL ve 2007 yılında 2 milyar 547 milyon YTL’lik yatırım harcaması gerçekleştirildi. Geçen yıl yatırım harcamalarında, bir önceki yıla göre, yüzde 6,3 oranında gerileme yaşandı.
KİT’lerin görev zararlarına bakıldığında da bu rakamın, son 3 yılda, 3 milyar 646 milyon 243 bin YTL olarak gerçekleştiği görüldü. 2005 yılında KİT’lerin görev zararı, 1 milyar 607 milyon 223 bin YTL, 2006 yılında 566 milyon 988 bin YTL ve 2007 yılında 1 milyar 472 milyon 32 milyon YTL oldu. Söz konusu rakam, 2008 yılının Ocak-Haziran döneminde 1 milyar 94 milyon 933 bin YTL olarak gerçekleşti.

KİT’LERİN SORUNLARI
Kamu iktisadi teşebbüsleri, iktisadi alanda ve çoğu zaman rekabet halinde faaliyet göstermelerine karşın, kamu işletmeleri olmalarından kaynaklanan sorumluluklar nedeniyle çeşitli sorunlar yaşarken, KİT’lerin fiyat ve tarifelerini serbestçe belirlemeleri sırasında yaşadığı sorunlar, alacakların tahsilindeki sıkıntılar ve enerji KİT’leri başta olmak üzere, borçlardaki yüksek artış temel sorunları arasında sayılıyor.

Fiyatlama Politikası: 233 sayılı KHK gereğince KİT yöneticileri, fiyatları serbest bir şekilde belirleme yetkisine sahip bulunurken, Yıllık Genel Yatırım ve Finansman Programı Kararnamesi’nde, kuruluşların maliyet azaltıcı önlemleri göz önüne alarak, uygulanan ekonomik programda yer alan ilke ve politikalara paralel olacak şekilde, ürettikleri mal ve hizmetlerin fiyat ve tarifelerini saptamakta serbest oldukları hükme bağlandı. Ancak, söz konusu hükümlerin uygulanmasında zaman zaman sorunlar yaşanabiliyor. Bu sorunların kısmen aşılabilmesini teminen, 2008 yılında YPK kararı çıkarılırken, enerji kitlerinde maliyet bazlı fiyatlama sistemine geçildi.

Görev Zararları: KİT’ler görev zararı uygulamasında, tahakkuk bazında mali bir kayba uğramamakla beraber, nakit bazında alacaklarını zamanında tahsil edememenin mali sıkıntılarını çekiyor. Bu durum, kamu bankalarında 4603 sayılı kanun ile gelir kaybı modeline dönüştürülerek kısmen çözüldü.

Esnek Olmayan İstihdam Politikası: KİT’lerde memur, sözleşmeli, daimi işçi, geçici işçi ve kapsam dışı işçi gibi pek çok farklı statüde personel bulunması ve bu personel ücretlerinin farklı mevzuat ve uygulamalarla belirlenmesi etkin ve dinamik bir insan kaynakları yönetimini zorlaştırıyor. Dolayısıyla, insan kaynakları yönetiminin en temel unsurları olan personel alımı, işten çıkarmalar, ücret politikaları ve görevde yükselme konularında kitler özel sektördeki rakipleri kadar esnek olamamakta. Ayrıca, pek çok kamu kurumu da istihdam sürecine dahil oluyor.

Yatırım: İşletmeler açısından en önemli kararlar olan yatırım konusunda KİT yönetim kurulları serbest değil.

İhale Mevzuatı: Yaptıkları işin özelliği gereği 3460 sayılı ilk KİT
Kanunu’ndan bu yana devlet ihale mevzuatından muaf olan ve bu muafiyetleri istihsal edilen her KİT kanununda korunan KİT’ler, 2003 yılında Kamu İhale Kanunu’na tabi kılındı. AB mevzuatında sadece belirli sektörlerde (kamu hizmeti olan) faaliyet gösteren ve kamu işletmeleri için bu tür bir kısıtlama mevcut iken, tüm KİT’lerin özel sektördeki rakiplerinden farklı olarak Kamu İhale Kanunu’na tabi olması, rekabeti özel sektör lehine bozucu bir nitelik taşıyor. Bu sebeple, ihale mevzuatının getirdiği kısıtlar nedeniyle, ticari faaliyetlerin gerektirdiği esnekliğe sahip olamıyorlar.

Yönetim Kurulları: Mevcut yasal alt yapı kurumsal yönetim ilkelerinin uygulanması için uygun ortamı sağlamıyor. 233 sayılı KHK’ya göre genel müdür aynı zamanda yönetim kurulu başkanlığını yürütüyor. Açıkça tanımlanmış üyelik kriterleri bulunmazken, belirlenen az sayıda kriter de tüm üyeler için geçerli kılınmıyor.

Denetim: KİT’lerin faaliyetlerinin yasalara uygunluğu ve yerindeliği gecikmeli olarak denetlenmekte ve değerlendiriliyor. Ayrıca, ilgili bakanlık, Devlet Denetleme Kurulu, YDK, Başbakanlık Teftiş Kurulu ve Hazine Kontrolörleri Kurulu gibi çok sayıda kurum teftiş ve denetim yapabiliyor. Bağımsız dış denetim zorunluluğu bulunuyor.