Yangınların kenti İzmir ve 1922 yangını

9 Eylül 1922de İzmir kurtuluşu yaşamış ve kentin Türk - Müslüman sakinleri bunu bayram sevinciyle yudumlamışlardı. Ancak kurtuluşla birlikte çekilen acılar sona ermeyecekti. 9 Eylül sonrasında İzmirde asayiş tam anlamıyla sağlanamamış, kent içinde ve dışında küçük çatışmalar devam etmekteydi, Türk birlikleri kente hakim olamamışlardı.Kurtuluş sonrasında belirsiz bir ortam oluşmuş, İzmirde hayat birkaç günlüğüne durmuştu. Gazeteler basılmamış, fırınlar ekmek çıkartmamış, esnaf dükkanlarını açmamış, tramvaylar çalışmamıştı. Buna rağmen kentte anormal bir hareketlilik vardı.Egeli Rumlar, Yunan Ordusunun çekilmesiyle birlikte göçe başlamışlar ve iç kesimlerden kıyılara doğru akın etmişlerdi. Özellikle rıhtım ve Kordonboyu, iç bölgelerden kaçan yüzbinlerce insanla dolmuş, kıyıdan açıkta demirlemiş İngiliz ve Fransız gemilerinin kendilerini almasını bekliyorlardı.İnsanların bir kısmı ise kiraladıkları sandallarla açıktaki gemilere ulaşmak istiyorlardı. Kıyıda böylesine hareketlilik yaşanırken, Basmane Garı civarındaki Ermeni mahallesinde ise huzursuzluk ve değişik bir hareketlilik yaşanmaktaydı. Bu mahalledeki St. Etienne Ermeni Kilisesi ve bahçesindeki Metropolitlik binası bir direniş merkezi gibi evler sımsıkı kapatılmış, adeta Türk askerleriyle çarpışmaya hazır bir hale gelmişlerdi. İzmir, tarihi boyunca yangınlara teslim olmuş, yaşadığı her yangından sonra yeniden canlanabilme başarısını göstermiş bir kenttir. Kentin neredeyse tamamını tahrip eden bildiğimiz ilk büyük yangın 1688 depremi sonrasında çıkmıştı. 1742 yangını da keza kentin tamamını yok etmişti. 1763 - 1861 arasında yaklaşık 100 yıllık bir dönemde 10 büyük yangın daha yaşanmıştı. İzmir, 1922 Eylülünde güzel, güneşli yaz günlerini yaşarken, 9 - 12 Eylül 1922 günlerini çelişkiler içinde geçirmişti. İzmirli araştırmacı Çınar Atay, 12 Eylülü 13 Eylüle bağlayan gece yarısı saat 01.00 sularında Ermeni mahallesinde 3 ayrı yerden alevler fışkırdığını, sabaha doğru birkaç saat içinde yangının büyüdüğünü, öğlene doğru alevlerin organize biçimde evleri sardığını, öğlenden itibaren rüzgarın etkisiyle yangının genişlediğini dönemin tanıklarının anlatılarına dayanarak ifade etmiştir.Yangını, o günleri yaşayanlardan Kozmas Politisin anılarından da okuyabilmekteyiz: "Gece yarısı birşeylerle uyandık. Yangın mı çıkmıştı? Köpekler havlıyordu. Alevler bize uzaktı, göz kararıyla hesap edince yangının Basmahaneden Aya Dimitrise vardığını ve bütün Ermeni mahallesini sarmış olduğunu anladım. Gökyüzünün yarısı bakır gibi kızarmıştı. Önümdeki alan sanki güneş doğuyormuş gibi portakal rengine bürünmüştü." 3 ayrı yerde başladı İzmir İtfaiyesi yangını önlemek için olağanüstü çalışmıştı. İzmirde tarih boyunca birçok yangın çıkmıştı. Ancak bu yangın İzmirin karşılaştığı yangınlara hiç benzemiyordu. İtfaiye neferlerinden Çorbacis, yangının süratle genişlediğini ve kentin büyük bölümünü kısa sürede sardığını ifade etmişti.Gece boyunca itfaiye 6 alarm almış, yangın mahalline vardıklarında yangının 10 ayrı yeri sardığını görmüşlerdi. İzmir İtfaiye Amiri Paul Grescovitch, hızla genişleyen yangını söndüremeyeceklerini anlayınca, yangının Ermeni mahallesinde kalmasını emretmişti. Ancak sokaklar alevlerden kızmış ve rüzgarın da etkisiyle yangın kıyıya doğru gelişme eğilimine girmişti. Göz gözü görmüyordu Yangın boyunca İzmirde güney rüzgarları etkili olmuş ve adeta bir körük görevi görerek yangını genişletmişti. Rüzgar öylesine güçlüydü ki, kentin tamamını duman altında bırakmıştı. Göz gözü görmüyor, her tarafa kurum ve kıvılcımlar yağıyordu. Yangın nedeniyle kentte büyük panik yaşanmış, etkili olduğu mahallelerdeki halk, taşıyabildikleri kadar eşyayı alıp evlerini terk ederek sahile ya da kırsala doğru kaçışmaya başlamışlardı. Yangının çıktığı akşam dönemin ünlü gazetecilerinden Falih Rıfkı Atay, İzmire gelmişti. Atay, gözlemlediği yangını "Çankaya" kitabında şöyle anlatmıştı: "Büyük yangın günü idi. Ateş mahalleleri sardıkça halk rıhtım üzerinde koşuşuyordu. Kalabalık arttıkça arttı. Yüreğim titreyerek eşsiz trajediyi seyrediyordum. Nihayet yangının kızıl ve korkunç dili, hemen önümüzdeki binaların çatılarını yalamaya başladı. Çıkmak lazımdı. Yangın, sonuna kadar yaktı ve doyarak dindi. Gavur İzmir karanlıkta alev alev, gündüz tüte tüte yanıp bitti. Yangından sorumlu olanlar, o zaman bize söylendiğine göre sadece Ermeni kundakçıları mıydı? Bu işte Ordu Komutanı Nurettin Paşanın hayli marifeti olduğunu söyleyenler de çoktu."Yangın Batı kamuoyunun ilgisini çekmişti ve sorumluları tespite çalışıyorlardı. Yangının yabancı basındaki yankılarını değerlendiren değerli tarihçi büyüğüm Orhan Koloğlunun bir araştırmasından alıntılar yapmak istiyorum:"Fransız gazeteci Paul Taponnier, `Büyük bir facia idi İzmir yangını. Türklerin ele geçirdikleri kenti yakmalarının akla yakın tarafı yoktu diyordu. Yangın haberiyle birlikte İngiliz ve Amerikan gazeteleri Türk aleyhtarı kampanyaya giriştiler. New York Times 15 Eylülde, `Türkler kenti intikam için yaktı derken, Fransız basınında ise başından itibaren aksi tez yer alıyordu. Le Temps gazetesi 13 Eylülde, `Yunanlılar çekilirken kenti yaktı ve halkı katletti diye yazıyor, Le Figaro da 20 Eylül tarihli başyazısında, `Yangın, Ermeni mahallesinden başladı, çekilen Yunan askeri disiplinini kaybetmişti, yangının kökeni konusundaki iddiaları şüphe ile karşılamak gereklidir yorumunu yapıyordu. Corriere Della Sera, 14 Eylül tarihli nüshasında Türklere hak veren bir çizgi izlemişti. 17 Eylülde ise Daily Mailin İzmir muhabiri, `Fransız amiralinin araştırması, yangını Türklerin çıkarmadığını gösterdi haberini gazetesine ulaştırıyordu."Bilge Umarın, "İzmirde Yunanlıların Son Günleri" kitabında da, "İzmiri kim yaktı? Gerçekte ise bu felaketten Türkler ve Ermeniler ortaklaşa sorumludur" cümlelerini okumaktayız. Falih Rıfkı anlatıyor 13 Eylülde başlayan yangın, 18 Eylül günü hafiflemiş ve denetim altına alınabilmişti. Yangının etkilediği alan, kıyıdan içeriye doğru yaklaşık 1 kilometrelik derinliğe ulaşırken, kıyı boyunca güney kuzey ekseninde 2.5 kilometre uzunluğundaydı.Yangından sonra sayım yapan 1. Kolordu Komutanı İzzettin Paşa, 20 - 25 bin civarında binanın yandığını tespit etmişti. Alansal olarak 2 milyon 600 bin metrekarelik yerleşim birimi yok olmuştu. Ermeni mahallesinin tamamı yanarken, Rum mahallesinin çok büyük kısmı ile İzmirin en önemli yerlerinden I. ve II. Kordon ağır biçimde tahrip olmuş, neredeyse İzmirin yarısı kül olmuştu. Hakimiyet - i Milliye gazetesi, 19 Eylül 1922 tarihli nüshasında Türk mahallesi dışında İzmirin neredeyse tamamının yandığını, bin kadar kişinin hayatını kaybettiğini, insanların kıyılara ve kırsal alanlara kaçıştığını, yangının maliyetinin 60 milyon dolar olarak tahmin edildiğini yazmıştı.1922 yangını İzmiri geçmişinden, kendisini yaratan ortamdan koparmıştı. Yangın sonrası İzmir için koşullar çok ağırdı ve kent yeniden kurulmaya muhtaç hale gelmişti. Ne var ki İzmir, ekonomik sıkıntılar ve açmazlar nedeniyle yangının izleriyle ve kötü anılarıyla onlarca yıl yaşamak zorunda kalmıştı. ege@milliyet.com.tr 1000 kişi can verdi