Çakması Almanya’da orijinali Ortaklar’da 

Almanya’nın, Cumhuriyet dönemi öncesinde götürdüğü eserleri kullanarak imitasyon olarak yapıp sergilediği Zeus Tapınağı, orijinal hali ve tüm görkemiyle Magnesia Antik Kenti’nde yeniden yükselecek. 50 bin kişilik stadyumu, Artemis Tapınağı ile örneği olmayan bir kültür hazinesi barındıran Magnesia Antik Kenti, Zeus Tapınağı’nın ortaya çıkarılmasıyla mimarlık dünyasındaki bir sır perdesini de aralayacak.
Aydın Söke yolundaki Ortaklar’daki antik kentin 26 bin metrekarelik Agora kısmında yapılan kazılarda Zeus Tapınağı’nın tüm kalıntıları ortaya çıkartıldı. Önümüzdeki ay ise Kültür ve Turizm Bakanlığı uygun gördüğü takdirde antik kent sıra dışı bir enstelasyona ev sahipliği yapacak. Eserleri dünyanın önde gelen üniversitelerindeki ders kitaplarında yer alan Kavramsal Sanatçı Genco Gülan’ın “Kalem Aşısı” ve “Gözyaşı Seramikleri” eserleri antik kentin tarihi dokusunda sergilenecek. Magnesia Antik Kenti Kazı Başkanı olan Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Arkeoloji Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Görkem Kökdemir ile Zeus Tapınağı’nı konuştuk.

- Çalışmalar ne zaman başladı?

Bu yıl çalışmalara geçtiğimiz nisan ayında başladık. “Kutsal Agora” olarak anılan ve 26 bin metrekarelik alana inşa edilmiş yapı kompleksi içinde çalışmalarımızı yürütüyoruz. Burada 2021 ve bu yıl yaptığımız çalışmalar ile Zeus Tapınağı’nın tamamını ve çevresindeki yakın kalıntıları ortaya çıkardık.

- Şu anda geldiğiniz nokta nedir?

Yoğun bir çalışma içindeyiz kazılar sonucunda tapınağın yüzde 70 oranında orijinal parçasının korunmuş olduğunu tespit ettik.

- Bu tapınak aslında Berlin Pergamon Müzesi’nde sergilenmiyor mu?

Orada sergilenen bir tapınak var, bu doğru. Almanlar bunu yüzde 5 orijinal malzeme, gerisi imitasyonla yapmışlardı. Yani orada bir replika söz konusu ve her yıl dünyanın dört yanından insanlar onu görmek için Berlin’e gidiyor.

- O zaman buradaki gerçeği değil mi?

Evet tapınağın gerçeği burada. Biz orijinal malzemeyle aynı sergilemeyi şu anda bulunduğumuz yerde yapacağız.

- Çalışmalarda bir de stadyum var, bu kadar büyüğünü daha önce hiç görmedim..

Evet, günümüzde belki, bir çok futbol kulübünün bile bu kadar büyük bir stadyumu yok. 50 Bin kişilik bir Stadion burası. Dönemin en önemli dinsel etkinliklerinden Artemis Festivali, burada yapılıyordu. Günlerce sürüyor ve dünyanın dört yanından insanlar buraya geliyordu. Dolayısıyla Magnesia, dini yönüyle önemli bir kent. Tanrılar ve tanrıçalar şehri diyebiliriz.
2024’te tapınağı göreceğiz

- Oldukça büyük ve neredeyse tamamen ayakta duruyor. Benzeri var mı?

Hayır yok. Yapının mimarisi at ve at arabalı yarışların yapıldığını gösteriyor. Genelde stadyumlarda insanların yaptığı koşu yarışları düzenlenir ama biz hem oradaki mimari kabartmalardan, hem antik kaynaklardan, hem epigrafik buluntulardan yani yazıtlardan biliyoruz ki at yarışı ve araba yarışları yapılıyor. Bu çok önemli. Çünkü antik dönemde bilinen en önemli hipodromlar biri Roma’daki hipodrom, daha sonra Doğu Roma’nın başkenti İstanbul’daki hipodrom. Ama onlarla ilgili arkeolojik ve mimari buluntu oldukça az. Ama Magnesia’da şu an tüm detayları görüyorsunuz. Başarabilirsek gerçek bir uygulamayla da bunu yapmak istiyoruz.

- Tapınağı bitmiş olarak ne zaman göreceğiz?

Agorada yaptığımız çalışma sonucu gün yüzüne çıkan kazılmış bölümü, bu yıl Aralık sonuna kadar Artemis’ten Agora’ya geçişi sağlayan kutsal kapının yanında bulunan açılmış olan alana bağlama planımız var. Kazıyı bitirince, bu sene belgelemesini ve çalışmasını tamamlamak, restorasyon projesi hazırlamak istiyoruz. 2023’te restorasyon projesinin sunumunu yapacağız. 2024’te bu tapınağı tamamen ayakta göreceğiz. 

Antik kentte çağdaş sanat

- Bakanlık tarafından uygun görüldüğü takdirde sıradışı bir sergi olacak, nedir bu?

Genco Gülan: Kazı başkanımız Doç. Dr. Görkem Kökdemir’in, antik şehire çağdaş sanatı getirmek üzere bir düşüncesi vardı. Birlikte çalışmaya başladık. Yıkık harabenin yeşermesi, çiçek vermesi kavramından kalem aşısı fikri doğdu bende. Yani bu sütunların restore edilmesi için onlara kalem aşısı yapabilirim diye düşündüm. Kalem aşısını bir video enstelasyona dönüştürmeye karar verdim. Kalem aşıların ilk örneklerini yerleştirdik ve ziyaretçiler şimdiden büyük ilgi gösterdi.

- Zeus Tapınağı’nın olduğu yerde de bazı eserleriniz var.

Evet, Mimar Nimet Özgönül bana bu frizlerden (Antik yapılardaki taban kirişiyle çatı arasında kalan, üzeri kabartmalarla süslü bölüm) bahsetti. Frizlere bakınca oradaki savaşlar, kompozisyonlar, Amazonların erkeklerle savaşı, Artemisi temsil eden okçuları görürsünüz. Bende bunlarla ilgili bir şeyler hazırlamak istedim.

- Bunlar nasıl sergilenecek?

İşte onun için de farklı bir yol izledik. Antik dönemde resimcilik, seramiklerin üzerine yapılıyordu. Urla, antik İyonya’nın boyama merkezi. Bu geleneği tekrar çalışmak istedim. Ama günümüzün imgeleriyle çalıştım. Günümüzün atları, motosikletler, ok yay yerine silah ya da telefon. Bu günümüz imgelerden bazılarını kullandım. Seramikleri pişirdim ve üzerine bunları çalıştım. Seramiklere de “Gözyaşı Seramikleri” dedim. Çünkü bütün bu frizler yurtdışına çıkartılmış. Seramikleri alana yağmur hasadı yapacak şekilde konumlandıracağız. Yani Zeus tapınağını işaretleyecek hem yağmur hasadı yapacağız.

Sır ortaya çıkacak

- Arkeoloji dünyası açısından bu keşif nasıl değerlendiriliyor?

Çok büyük bir keşif. Yani bunu yaşamak gerçekten gurur verici. Aslında mimari açıdan da bir sır, bu keşifle ortaya çıkmış olacak.

- Nedir bu sır?

Neredeyse 100 yıl boyunca süren bir tartışmanın yanıtı olacak bir sır. Antik dönemde Hermogenes, Mimar Sinan ile eşdeğer tutabileceğimiz dönemin en ünlü mimarı olarak kabul görüyor. Bu mimarın baş yapıtı olan Artemis Tapınağı, Magnesia’daydı. Bu eseri, “ustalık” yapıtı olarak değerlendirilir. “Kalfalık” eseri de Sığacık’ta bulunan Teos’taki Dionysos Tapınağı’dır. Literatürde şu soruluyordu. ‘Acaba Magnesia’daki Zeus Tapınağı Hermogenes’e mi ait? Bu yapı Hermogenes’in çıraklık eseri mi?’ Bu sorunun yanıtı oraya çıkacak.

- Yüz yıldır bu sorunun yanıtı bulunamadı mı?

Hayır, bulunamadı. Çünkü metrelerce toprak altındaki Zeus Tapınağı ile ilgili hiçbir bilgi yoktu. Şimdi ise yaptığımız çalışmalarla tapınağın mimari detaylarıyla ilgili çok çok önemli sonuçlar aldık. Çalışmamızı bilim dünyasına sunduktan sonra ünlü mimar Hermogenes’in belki çıraklık yapıtı olan bu Zeus tapınağı ile ilgili verilere ulaşacağız. Bu dünya arkeolojisi ve dünya mimarlık tarihi için çok önemli bir sonuç olacak.