Yastaki ülke 28 Haziran’da yapılacak seçime hazırlanıyor! İran’da kaos yok, Velâyet-i Fakih var
28.05.2024 - 06:36 | Son Güncellenme:
UĞUR YILDIRIM
Helikopter kazasında Cumhurbaşkanı Reisi’nin yanı sıra Dışişleri Bakanı Abdullahiyan’ı da kaybeden İran’da uzlaşma sağlanamadığı için Meclis Başkanı da seçilememiş durumda. Ancak ülkede siyasi boşluk yaşandığına dair bir algı yok. Bunun sebebi de İran’da yönetim sisteminin temelini oluşturan “Velayet-i Fakih” anlayışı ve bu sistemin tepesindeki dinî lider.
UĞUR YILDIRIM- İran bir yandan Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi ve Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahiyan’ın hayatını kaybettiği helikopter kazasına ilişkin soruşturmayı sürdürürken, diğer yandan 28 Haziran’da yapılacak cumhurbaşkanlığı seçimine hazırlanıyor. Kayıplarının ardından gözyaşı dökmeye devam eden ülkede kazaya ilişkin sabotaj ihtimali yüksek sesle dillendiriliyor. Tepkiler ise ABD’ye yönelmiş durumda. Milliyet, cumhurbaşkanlığı seçimi öncesinde siyasi başkent Tahran, dini merkez Kum ve turizm şehri İsfahan’da ülkenin nabzını tuttu.
İran’da yas ve semboller üzerine inşa edilen bir Şii geleneği var. Beş günlük yas bitse de, Tahran’ın her noktasında siyah bayraklar ve Cumhurbaşkanı Reisi’nin posterleri asılı duruyor. Kerbala’da şehit edilen Hz. Hüseyin’i temsilen asılan siyah bayraklar, helikopter kazasından sonra da bütün ülkede dalgalandırılıyor.
Tahran Üniversitesi’nden Muhammed Sadık Kuşki
Cumhurbaşkanı Reisi’nin İran’da bir dini makam olan fetva verme yetkisine sahip Ayetullah olması, yine aynı kazada hayatını kaybedenler arasında Tebriz Cuma Namazı Hatibi Ayetullah Muhammed Ali Al-i Haşim’in bulunması, kazanın baraj açılışı sonrası meydana gelmesi nedeniyle düşen helikopterde yaşamını yitiren yetkililere “görev şehidi” deniliyor. Reisi’nin, mezarı İran’ın Meşhed kentinde bulunan 12 İmam’ın sekizincisi İmam Rıza’nın hizmetkarı olduğu sürekli vurgulanıyor. Reisi ve beraberindekiler Devrim Muhafızları Kudüs Gücü Komutanı Kasım Süleymani ile ya da arka planda Mescidi Aksa’nın yer aldığı fotoğraflarla tasvir ediliyor.
EN YÜKSEK OTORİTE
İran’ın bugün itibarıyla cumhurbaşkanı ve dışişleri bakanı yok. Uzlaşma sağlanamadığı için Meclis Başkanı da seçilememiş durumda. Bu, ülkeye dışarıdan bakıldığında önemli bir siyasi boşluk olarak görülse de, İran’da tedirginlik ve kaos ortamı oluşturmuyor. Tahran Üniversitesi’nden Ortadoğu Araştırmaları Uzmanı Muhammed Sadık Kuşki, bu durumu İran’ın kendine özgü Velâyet-i Fakih sistemi ile açıklıyor: “Velâyet-i Fakih, İran’ın siyasi sisteminin temelini oluşturur. İran İslam Cumhuriyeti Anayasası’na göre, Velayet-i Fakih, İran’ın en yüksek siyasi ve dini otoritesidir. Bu otorite, dini değerlerin ve emirlerin ülkede uygulanmasından sorumludur. Yargı, silahlı kuvvetler, önemli atamalar Velâyet-i Fakih yani ‘Rehber’ tarafından atanır. Cumhurbaşkanın ya da bakanlardan birinin hayatının kaybetmesi durumu da Anayasa’da net bir şekilde belirtilmiştir. Kazadan sonra İran lideri Ayetullah Ali Hamaney’in onayıyla Cumhurbaşkanı Birinci Yardımcısı Muhammed Muhbir vekaleten cumhurbaşkanlığı görevini üstlendi.”
İran’ı anlamak için Velâyet-i Fakih sistemini anlamak gerekiyor. Velâyet-i Fakih’i yani “dinî rehber”i hepsi Ayetullahlardan oluşan uzmanlar meclisi seçiyor ve aynı zamanda da denetliyor. 82 kişiden oluşan uzmanlar meclisini ise sekiz yılda bir halk seçiyor. İran’da bunun dışında belediye başkanlığı seçimleri, meclis seçimleri ve cumhurbaşkanlığı seçimleri gerçekleştiriliyor. Cumhurbaşkanının dini liderden farklı görevleri olduğunu anlatan Kuşki, “Cumhurbaşkanı ekonomi, dış politika, ticaret, kültür-sanat gibi konularda söz sahibidir. Savaşa ve barışa karar veren, ordu ile terörle mücadele kapsamında ülke dışındaki askeri hareketleri yöneten, Devrim Muhafızlarının, İran Silahlı Kuvvetleri’nin başı dinî rehberdir. Sistemin başı, şemsiyesi cumhurbaşkanı değil dinî rehberdir” ifadelerini kullanıyor.
İRAN’IN RENKLİ ŞEHRİ İSFAHAN
Ülkenin üçüncü büyük kenti İsfahan’a geçiyoruz. İsfahan, tam bir turizm kenti. Hava güzel, şehirdeki insanlar Zayende Irmağı kenarında ya da dünyaca ünlü Nakş-ı Cihan Meydanında vakit geçiriyor. Kum’dan sonra burada birçok kadının başı açık bir şekilde rahatça gezdiğini görüyoruz. Merhum Cumhurbaşkanı Reisi buradaki bilboardlarda, şehrin ruhuna uygun bir şekilde rengarenk tasvir ediliyor. Tahran’ın ve Kum’un kasvetli havasından eser yok. Şehirdeki insanlar siyasetten çok ekonomi ve turizmle ilgileniyor. İsfahan’da herkes kazadan duyduğu üzüntüyü dile getirse de cumhurbaşkanlığı seçimi kent gündeminin arka sıralarında.
DİNÎ BAŞKENT KUM
Tahran’dan sonra ülkenin dini başkenti Kum’dayız. Kum’da bine yakın medresede farklı ülkelerden gelen on binlerce öğrenci eğitim görüyor. El Mustafa Üniversitesi Öğretim Üyesi ve şehrin en önemli dini noktalarından Fatıma-i Masume Türbesi’nin hocalarından Şefiki Mustafa ile bir araya geliyor, birlikte araba yolcuğu yapıyoruz. Kum’da Tahran’dan farklı olarak sarıklı insanların sayısı artıyor. Şehir, Cumhurbaşkanı ve beraberindekilerin yasını tutuyor. Şefiki Mustafa, Velâyet-i Fakih sisteminin ülkenin sigortası olduğunu söylüyor: “Cumhurbaşkanı’nın ölümü siyasi bir boşluk yaratmadı. Dinî Rehber ülkeyi yönetiyor. Tamamı dinî alimlerden oluşan uzmanlar meclisi hem dinî rehberi hem seçiyor hem de denetliyor. Denetim dinî rehberin diktatör olmasını engelliyor.”
CUMHURBAŞKANI ADAYLARI KİMLER
“Cumhurbaşkanı kim olacak?” sorusunun yanıtını herkes merak ediyor. Öncelikle Türkiye’de de adı sıkça konuşulan iki önemli isim; Humeyni’nin torunu Seyyid Hasan Humeyni ve Dinî Lider Ali Hamaney’in oğlu Mücteba Hamaney hakkında İran kamuoyunda konuşulanları bilmekte fayda var. Hamaney’in hayattayken oğullarının siyaset hayatında önemli görevler almasına izin vermeyeceği ve bunun uygun olmadığı İran’da herkes tarafından kabul edilmiş bir gerçek olarak duruyor. Seyyid Hasan’ın ise İran siyasetinde arka planda kalmayı tercih edeceği, aday olmayacağı konuşuluyor.
İran siyaseti “Islahatçılar” (reformistler) ve “Usulgerahçılar” (pragmatistler) olmak üzere iki temel yapıdan oluşuyor. Islahatçılar, İran’da daha fazla özgürlük, demokratikleşme, Batı ile daha iyi ilişkiler kurma yanlısıyken, Usulgerahçılar İran’ın mevcut İslam Cumhuriyeti yapısını koruyarak gerektiğinde pragmatik adımlar atarak ülkenin ekonomik ve sosyal sorunlarını çözmeyi amaçlıyor. Cumhurbaşkanı Reisi’nin tartışmalı bir helikopter kazasında ölmesinin, cumhurbaşkanlığı seçiminde iç siyasette dengeyi Usulgerahçılardan yana değiştirdiği ifade ediliyor.
AHMEDİNEJAD FAVORİ
İran’da daha önce adaylığı, Anayasayı Koruyucular Konseyi tarafından veto edilen reformist kanadın önde gelen isimlerinden Eski Sağlık Bakanı Mesud Pezeşkiyan, adaylık başvurusunda bulunacağını duyurdu. Adaylığını açıklayan diğer isim ise Usulgerahçı Eski İran Ulusal Güvenlik Yüksek Konseyi Sekreteri Seyyid Celili... Anayasa Koruyucuları Konseyi’nin daha önceki seçimde aday olmasını engellediği Eski Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad da aday olabileceğini açıkladı. Konsey’in bu sefer onay vermesi halinde Ahmedinejad’ın seçimi kazanmasına kesin gözüyle bakılıyor. Adaylık için ismi geçen bir diğer isim de Eski Meclis Başkanı Muhammed Bakır Galibaf.
SANDIKTAN BÜYÜK BİR BEKLENTİ YOK
İran’da 2021 yılında gerçekleştirilen cumhurbaşkanlığı seçimine katılım yüzde 48.8 olarak gerçekleşmişti. Bu oran, İslam Devrimi’nden bu yana en düşük katılım olarak kayıtlara geçti. Katılım düşüklüğünün nedenleri; seçimlere güven eksikliği, Anayasa Koruyucuları Konseyi’nin ılımlı adayları diskalifiye etmesi, ekonomik ve toplumsal sorunlar, reform çabalarının yetersizliği olarak sıralanıyor. Helikopter kazası seçimlere katılım oranını ne kadar etkiler şimdiden kestirmek zor ama rejimin sıkı savunucuları ve siyasetle yakından ilgilenenlerin dışında İranlıların sandıktan büyük bir beklentisi yok. Çünkü sistem zaten Velâyet-i Fakih’in üzerine kurulu.
