Kapadokya’da yeni bir lokasyon: Büyük Deller

Dr. Pınar Çaylı / pinarcayli@nevsehir.edu.tr - Dr. Işıl Demirtaş /�fisildemirtas@aksaray.edu.tr -Büyük Deller, Aksaray’ın Gülağaç ilçesine bağlı Demirci kasabasında yer alan, Kalkolitik ve Hellenistik dönemlerde iskân edilmiş bir kaya üstü yerleşmesidir. Kazı çalışmalarından, Anadolu’da kentleşme öncesi süreçte Kalkolitik Dönem’de çevresine hâkim konumda, sınırları belli bir alanda kurulan Prehistorik bir köyün ve Hellenistik Dönem’de kesme taştan örülmüş duvarlarla çevrili bir kalenin tasarlanarak hayata geçirildiği anlaşılmaktadır. Aralarında yaklaşık 5000 yıl bulunan iki farklı dönemde, Büyük Deller gibi yüksek bir kayalığın neden iskân edildiği sorusu, 2021 yılından itibaren gerçekleştirilen arkeolojik kazılarla cevaplanabilecektir. Çalışmaların ana amacı, Büyük Deller’deki arkeolojik mirasın bilimsel bilgiye dönüştürülerek, yakın çevresindeki kültürel miras unsurlarıyla alanın arkeolojik peyzajını çizmektir. Dolayısıyla Büyük Deller’in Kapadokya turizminde yeni bir lokasyon olarak tanınmasında ön hazırlıklar da başlatılmıştır. Anadolu’da Kalkolitik Dönem (yaklaşık M.Ö. VI.-IV. bin yıl), tarımcı köylerin daha büyük kasabamsı yerleşmelere dönüştüğü, kentleşme öncesi süreçte sosyal, ekonomik ve politik köklü değişimlerin yaşandığı bir dönemdir. M.Ö. VI. bin sonlarına doğru çoğu yerleşmenin Anadolu’nun geleneksel çok tabakalı höyükleri gibi ovalara, tarım alanlarının yakınlarına değil, daha önceleri tercih edilmeyen korunaklı, yüksek kayalıklara ya da vadi yamaçlarına yöneldikleri anlaşılır.

Hellenistik Dönem

Büyük Deller kültür dolguları içinde tanımlı bilgiye dönüşmeyi bekleyen ikinci dönem Hellenistik Dönem’dir (± MÖ.330-30). Bu dönemde yerleşme, Kappadokia olarak anılan bölgede, Garsauritis strategiası sınırları içinde bulunmaktadır. Kapadokya Bölgesi’nde Büyük İskender’in ölümü ile birlikte başlayan ve bölgeyi sürekli savaş alanına çeviren mücadeleler yaşanmıştır. Bölge M.Ö. 323-301 yılları arasında, İskender’in generalleri arasında süren iktidar savaşlarına maruz kalmıştır. M.Ö. 300-120 yılları arasında genel olarak sakin bir dönem geçiren bölge, M.Ö. 120 yılından itibaren de VI. Mithridates’in topraklarını genişletme arzusundan doğan saldırılara uğramıştır. Bu saldırılar Roma’nın Anadolu’da hâkimiyetini güçlendirmesi ile M.Ö. 89’dan itibaren Mithridates-Roma savaşlarına dönüşmüştür. Bu sürecin devamında Kapadokya Bölgesi yaklaşık 26 yıl boyunca Roma ile VI. Mithridates arasında yaşanan savaşların merkezinde yer almıştır. Bu savaşların M.Ö. 69’da sonlanmasına rağmen bölgede sulh yine sağlanamamıştır. Bu kez de Roma’nın kendi içinde çıkan Ceaser-Pompeius mücadelelerinden Kapadokya olumsuz etkilenmiştir. Kapadokya yönetimi M.S. 17 yılına kadar gerek ülke içinden gerekse ülke dışından kaynaklanan karışıklıklarla mücadele etmek zorunda kalmıştır. Kapadokya’da yaşanan bu mücadeleler sırasında, 65 metre yüksekliğinde çevresine hâkim konumu ile Anadolu’nun iç bölgelerinde örneğine ender rastlanan Büyük Deller, konumu, güçlü suru ile bir kale olarak kullanılmış, bölgenin siyasi tarihi içinde önemli bir rol üstlenmiş olmalıdır. Büyük Deller Kalesi’nin Hellenistik Dönem’in başından sonuna kadar, bir kesintiye uğramadan kullanılmış olduğu anlaşılmaktadır.