Boğaz’ın ortasında efsaneler kulesi

Cüneyt Sadıç | cuneyt.sadic@marmara.edu.tr- Dünyanın merkezinde, iki kıtanın arasında, iki cihan imparatorluğunun başkentinin tam karşısında altın şehir Khyrsopolis’in bir ok atımı açığında, denizin içinden bir kaya yükselir. Adını efsanelerden alan, belki de dünyanın en güzel manzaralı kulesi yüzyıllardır zamana ve doğaya meydan okur bu kayaların üzerinde. Kimlere ev sahipliği yapmaz ki bu kendi küçük, ünü büyük kule. Ama anlatılan hikâyelerdeki ana karakter her daim genç bir kız, genelde bir prenses olur.

Hakkındaki efsaneler

İlk olarak kim inşa etmiş, neden inşa etmiş bilinmese de efsaneleri pek bir bilinir Kız Kulesi’nin. En bilineni bir Roma imparatorunun kızının başkahramanı olduğu efsanedir. 19. yüzyılda İstanbul Folkloru adlı bir kitap kaleme alan Carnoy ve Nicolaides adlı Fransız araştırmacıların da aktardığı bu efsaneye göre vaktizamanında bir Roma imparatorunun pek sevdiği bir kızı varmış. Bir kâhin, gözü gibi sakındığı kızının bir yılan sokması sonucunda genç yaşta öleceğini söyleyince imparatorun aklına tam da şehrin karşısına düşen küçük kayalığa bir kule yaptırıp kızını oraya göndermek gelmiş. Yılanlar suyu aşıp kuleye ulaşamaz diye düşünmüş. Amma velakin günlerden bir gün adaya gönderilen meyve sepetine giren küçük bir yılan, sepetin kapağını açan prensesin elini sokuvermiş ve kehanet gerçekleşmiş. Bir rivayete göre, efsanedeki imparator, 578-582 tarihleri arasında hüküm sürmüş olan Bizans İmparatoru II. Konstantin’dir. Evliya Çelebi’nin anlatımına göre ise Roma İmparatoru, Battal Gazi’nin korkusundan Üsküdar önlerindeki kayalara bir kule yaptırıp Üsküdar tekfurunun kızını ve kıymetli eşyaları da “Pirgos Tiskuris” (Kız Kulesi) denen bu kuleye saklar. Battal Gazi, Şam fethi sonrası bunu duyunca yanına aldığı gazilerle gelir, Üsküdar’dan kayıkla Kız Kulesi’ne geçer. Sadece tekfurun kızını kurtarmakla kalmaz, hazineyi de alır ve Medayin’e döner.

Leandros Kulesi

Kulenin bir de çalıntı efsanesi var. Ovidius tarafından anlatılan ve İngiliz şair ve yazar Christopher Marlowe tarafından aktarılan bir efsane bu. Mitoloji kahramanlardan Leandros’un kulede bulunan sevgilisi Hero’ya kavuşmak üzere boğazı yüzerek aşmayı denerken boğulduğuna dair efsane bu. Efsanenin geçtiği yer esasında Çanakkale Boğazı. Çanakkale Boğazı’nın batı kıyısındaki Sestos’ta, Aphrodite Mabedi’nde rahibedir Hero. Gönlünü karşı kıyıdaki Abydos’ta yaşayan Leandros’a kaptırır. Leandros her gece soğuk sulara aldırmadan sevgilisini görmek için karşı kıyıya, Sestos’a yüzer. Fırtınalı bir günde ona yolunu gösteren fenerin ışığı sönünce dalgalara yenilir, kıyıya ulaşamaz, boğazın sularında can verir. Bunu öğrenen sevgilisi Hero da kendini boğazın sularına atar. İşte bu efsane 18. yüzyılda Avrupalı seyyahlar tarafından Boğaziçi’ndeki Kız Kulesi’ne uyarlanır ve olur bizim Kız Kulesi’nin adı Leandros Kulesi. 17. yüzyılda İstanbul’a gelen Domenico Hierosolimitano ise kuleyi bir imparatorun kızının yaptırdığını, burada yaşayıp bakire olarak öldüğünü anlatır ve “Şimdi dört asker üç topla orada kalıyorlar ve devamlı nöbet tutuyorlar” diye ekler. Galata Kulesi ve Kız Kulesi’nin birbirlerine âşık olduğu fakat Boğaziçi’nin aşılması zor sularından dolayı birbirlerine kavuşamadıkları da anlatılagelmiştir. Hezarfen Ahmet Çelebi, kanatlarını takıp kendini Boğaz’ın rüzgârlarına bırakmadan hemen önce Galata Kulesi’ni kıramaz ve kulenin yüzyıllardır sakladığı mektupları da alır yanına. Salacak Sahili’ne yaklaşırken de bunları rüzgâra teslim eder. Rüzgâr ve sonrasında dalgaların ulaştırdığı mektupları gören Kız Kulesi de aşkının karşılığı olduğunu anlar. İki kule bu aşk sayesinde zamana meydan okurlar.

Tarihten bugüne

Genel inanışa göre Kyzikos’taki (Erdek) deniz zaferinden sonra, M.Ö. 408’de Atinalı general Alkibiades, muhtemelen Karadeniz’den gelen gemiler için Khrysopolis yani bugünkü Üsküdar’ın önünde, Arcla ve Damialis adı verilen küçük bir kaya üzerine Boğaz’dan geçen gemilerin kontrol edildiği ve vergi alındığı bir istasyon inşa ettirir. 12. yüzyılda Bizans İmparatoru Aleksios Komnenos, taş bir duvarla korunan ahşap bir kule inşa ettirir ve bu kule ile Sarayburnu yakınlarında bulunan Mangana Mahallesi’ndeki kule arasına zincir çektirerek boğaza giriş çıkışı kontrol altına alır. Kayalık daha sonra su altı kalıntıları hala görülebilen bir savunma duvarı ile ana karaya bağlanır. Kulenin adı 14. yüzyılda Osmanlı Sultanı Orhan ile Bizans İmparatoru Kantakuzenos’un kızı Prenses Theodora’nın evlenmelerinde ve 15. yüzyılda İstanbul’un fethi sırasında Venedikli Gabriel Trevizano’nun 50 asker ile burayı savunması olayında da geçer.

İstanbul’un fethinden sonra Fatih burada yeni bir kale yaptırır ve bir nöbetçi birliği yerleştirir. Yatsıdan sonra ve seher vakti mehter, nöbet (askerî mızıka) çalmaya başlar. Bu kaleye konulan toplar, liman içinde bulunan gemiler için de etkili bir silah olur.

Onarım çalışmaları

Kule 1509 yılındaki depremde zarar görünce I. Selim’in emriyle onarılır. 17. yüzyıl gezgini Evliya Çelebi ise Seyahatname’sinde Kız Kulesi ile ilgili şu bilgileri vermektedir: “Kız Kulesi’nin deniz kenarında, dört tarafına yerleştirilmiş, ateş saçan ejderhaya benzer yüz pare top hazır durumdadır. Kız Kulesi’nin içinde ve dışında kirpi gibi iki yüz pare top hazır durumdadır.” 1721’deki yangın sonrası bu kez Sadrazam Damad İbrahim Paşa tarafından 1725’te yeniden inşa ettirilir, üzerine camlı bir köşk ilave edilir, kubbesi de kurşunla kaplanır. Ahşap kulenin kuzey bölümüne gemilere gece yol göstermesi için bir fener konulur. Çevredeki duvarlar 1731 ve 1734 yıllarında onarılır. Kule, zaman zaman zindan olarak da kullanılır. 1751’de Kızlar Ağası Beşir Ağa, I. Mahmud’un emriyle kuleye kapatılır ve daha sonra burada idam edilir. Sadrazam Ali Paşa da Kıbrıs’a sürgüne gönderilmeden önce 1755’te III. Osman tarafından buraya kapattırılır. Kule 1763’te daha dayanıklı taştan yeniden inşa edilir. 18. yüzyıldan itibaren kulenin muhafız birliğinin kaldırıldığı ve burasının gezinti yeri, gözetleme yeri, fırtınalı havalarda denizde zor durumda kalan denizcilere yardımcı olunan bir yer, geceleri ya da sisli havalarda gemilere yol gösterici bir fener olarak kullanıldığı görülmektedir. Kız Kulesi, 1830-1831’de karantina hastanesidir. 1857 yılında Fransızlar tarafından kulenin feneri yeniden yapılır. 1926’da İstanbul Liman idaresine geçen kulenin 1943’te ahşap iç kısımları onarılır ve beton malzeme ile güçlendirilir. 1950’lerin sonunda ve 1960’larda Milli Savunma Bakanlığı’na bağlı bir radar istasyonu olarak kullanılır. 1983 sonrasında ise Türk Liman ve Deniz İşletmeciliğine devredilen yapı ardından Deniz Kuvvetleri Komutanlığına geçer. 1992 yılına kadar ara istasyon olarak kullanılan kule, bu tarihte radarları, jeneratörleri ve diğer cihazları sökülerek boşaltılır. 1995’te işletme hakkı Turizm Bakanlığı tarafından özel sektöre verilir, turistik bir merkeze dönüştürülür.

Son restorasyon

2021 yılında başlanan İstanbul Kız Kulesi Restorasyonu Teşhir Tanzim ve Çevre Düzenlemesi İşi, koruma kurulu onaylı projeler doğrultusunda Kültür ve Turizm Bakanlığı denetiminde gerçekleştirilmiş ve 11 Mayıs 2023 tarihinde tamamlanarak, Kız Kulesi yeni yüzüyle ziyarete açılmıştır. Söz konusu çalışmalar; yapıya sonradan eklenen ve yapının özgün karakterine uygun olmayan eklerinden arındırmayı ve 19. yüzyılın başındaki özgün detaylarına yeniden kavuşturmayı amaçlamıştır. Çalışmalara alanında uzman isimler olan Prof. Dr. Zeynep Ahunbay, Prof. Dr. Feridun Çılı ve Han Tümertekin danışman olarak destek vermişlerdir.

Nasıl ziyaret edilir?

Kız Kulesi’ni haftanın her günü 09.00-20.00 arasında ziyaret edebilirsiniz. Kız Kulesi’ne giriş MüzeKart sahipleri için ücretsiz. Ancak ulaşım ücreti 50 TL. MüzeKart’ı olmayanlar içinse ayrıca 400 TL giriş ücreti bulunuyor.