Antiokheia mozaik sanatı canlanıyor

Doç. Dr. Banu Özdilek | ozdilek.banu@gmail.com / İssos-Epiphaneia Kazıları Bilimsel Danışmanı - Hatay Erzin’deki İssos Epiphaneia kentinde, Hatay Arkeoloji Müzesi tarafından yapılan kurtarma kazıları 18 yıl önce hamamda başlatıldı. Artemis Hamamı olarak adlandırdığımız yapı Roma Dönemi’ne ait. Hamamdaki kazılar Müze Uzmanı Ömer Çelik tarafından yürütüldü, kazı fotoğrafları ise Hatay Arkeoloji Müzesi Fotoğrafçısı Necmi Burgaç tarafından çekildi. Burada kazılar yaklaşık altı sene sürdü ve 2012 senesinde tamamlandı. Kazıların tamamlanmasının ardından kurtarma kazısının başlamasına sebep olan, soğukluk bölümünün (frigidarium) tabanında bulunan Avcı Artemis mozaiği ve etrafındaki geometrik motifli mozaik paneller Hatay Arkeoloji Müzesi’ne taşınarak İssos-Epiphaneia bölümünde Roma Hamamı canlandırması içinde teşhire sunuldu. Hamamın üzeri de geçici ahşap bir çatı ile örtüldü. Aradan geçen 18 yılda çatı, hamam yapısının üzerine çöktü. 2022 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığının teklifleri ile Hatay Arkeoloji Müzesi Müdürü Ayşe Ersoy’un başkanlığında, benim bilimsel danışmanlığımda yeni dönem kazıları başladı. 2022 yılında Kültür ve Turizm Bakan Yardımcılığı görevindeki Dr. Yahya Coşkun ve Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Kazılar Dairesi Başkanı Dr. Umut Görgülü, İssos Epiphaneia Kazılarını bizzat alanda ziyaret ettiler; kazılar ve Hamam Projesi için ödenek sağladılar. Aynı yıl Yüksek Mimar Sedat Biçer tarafından hamamın üst örtü çatı ve koruma projesi çizildi, dosya 2023 yılı aralık ayında Hatay Koruma Kurulu’na sunuldu. Hamam mozaiğinin replikasıreprodüksiyonu Erzin Kadın Eli Kooperatifi Eğitmeni Nagihan Öcal ve ekibi tarafından üretilmektedir.

Hamamın mimarisi

Hamam, antik kent merkezinin güneydoğu yönünde, sütunlu caddenin kenar hizasında ve muhtemelen kent girişinde yer alıyor. Dolayısıyla bu yapı kompleksi, hem sütunlu cadde hem de yanı başında bulunan su kemeri (aquaduct) ile bağlantılı. Roma Dönemi’nde hamamın önündeki spor yapılan alan; palaestra bölümü Orta Çağ’da, Abbasi Dönemi’nde pazar yeri işleviyle kullanılmış. Hamamın doğu ve batı bölümünde ılık mekânlar (tepidarium) bulunur. Tepidarium’un zemini opussectile tarzındaki, mermer mozaik ile kaplıdır. Sıcaklık kısmı (caldarium) kuzeyde yer alır. Hamamda iki adet havuz bulunmaktadır. Apsidal plana sahip üzeri açık bir havuz (natatio)ve çeşme ile bağlantılı başka bir havuz daha vardır. Günümüzde olduğu gibi, Antik Dönem’de de hamama yıkanma amacıyla giren kişi, öncelikle üzerindekileri çıkarır, ilk olarak soğukluk (frigidarium) ardından ılıklık (tepidarium) ve sonrasında sıcaklık (caldarium) bölümlerine girerdi. İssos Epiphaneia’da asimetrik planda inşa edilen hamamın güney ve doğusunda soğuk mekânlar, kuzey kesiminde de sıcak ve ılık mekânlar bulunuyor. Hamamın doğu kısmında havuz ve batısında ise tek sıra halinde küçük odalar var. Hamamda kullanılan yapı malzemeleri ise bazalt, kireçtaşı ve leçe taşı, tuğla ve mermer. Hamama doğu yönünden girildikten sonra karşımıza zemini mozaik döşeli soğukluk kısmı çıkıyor. Bu alanın kuzeyinde zemini pişmiş toprak plakalarla kaplı bir mekân bulunuyor ki bu alan diğer bölümlerle bağlantıyı sağlıyor. Ilıklık ve sıcaklık bölümlerinin altında, Roma hamamlarında kullanılan yerden ısıtma sistemi (hypocaustum) var. Ayrıca duvarlarda da ısıtma sitemiyle ilişkili düzenlemeler bulunuyor. Hypocaustum sisteminin de külhan (praefurnium) ile bağlantısı mevcut.

Mozaikteki tasvir

Hamamın soğukluk bölümünde Avcı Artemis mozaiği yer alıyor. Mozaik 9,20 x 9,80 metre ölçülerinde. Mozaikte 30’a yakın farklı renkte küp şeklindeki taş, opus tessalatum tekniğinde uygulanmış. Bizans Dönemi’ne tarihlenen mozaiğin merkezinde, belirteçleri (atribüt) okyay ve hayvanı geyik olan, Versailles Artemis’i ikonografisinde Avcı Artemis betimlenmiş. Hayvanların ecesi, koruyucusu (potnia theron) sıfatına sahip Artemis’in çevresinde Akdeniz ve özellikle Afrika’da görülen çok sayıda hayvan yer alıyor. Bir vahşi doğa anlatımının tasvir edildiği panoda, farklı ağaçlar, Akdeniz coğrafyasına özgü maki türü bitkiler bulunuyor. Bordür bezeme kuşağında, kenger (akanthus) ve çiçeklerle oluşturulmuş kıvrık dal (ranke) bezemesi yer alıyor.

Kıvrık dal motifinin içlerindeki boşluklarda da sepetler (kalathos) içinde meyveler, hayvan ve çiçek anlatımları bulunuyor. Panonun bir köşesinde, avcı ikonografisinde, kahramanlaştırma anlatımı olan venationes sahnesi (vahşi hayvan avı), mızrakla aslan öldürme betimi yer alıyor. Diğer bir köşede ise, üzerinde zenci sürücüsüyle bir fil tasvir edilmiş. Bu anlatımlar, Roma İmparatorluğu’nun Romanizasyonu ile ilişkili, propaganda anlatımlarıdır bir yandan da. Özellikle Roma İmparatorluğu Dönemi’nde moda olan venationes gösterilerinin, mozaik sanatındaki resimsel anlatımlarıdır. Bizans Dönemi’nde de Roma tarzı eğlence kültürünün ve sanattaki yansımalarının belli bir süre (geçiş döneminde) devam ettiğini görmekteyiz. Bu dönemde tek tanrılı Hristiyanlık inancıyla birlikte, başta gladyatör oyunları yasaklanmış olsa da, özellikle vahşi hayvan avı Küçük Asya Eyaleti’nde, Erken Bizans Dönemi’nde bir süre daha devam etmiştir. Özellikle İonia Bölgesi’nin, Anadolu’nun ana tanrıça geleneğiyle köklenen Artemis kültü, Roma’ya Diana ismiyle sürgün vermiş, Bizans Dönemi’nde de Meryem Ana inancıyla yaşatılmıştır. İssos Epiphaneia mozaiğindeki Avcı Artemis tasvir şablonuna, Hristiyanlıkta dinsel öneme sahip kişilerin, aziz ve azizelerin başlarında taşıdığı “hale”yi ekleyerek, Pagan tanrıçasının, Hristiyan inancına uyarlanmış olduğu görülüyor. Bu olgu, düşüncedeki geleneğin, inançta değişiklik olsa bile sürdürüldüğünü gösteren, kültürel miras aktarımının somutlaştığı verilerdir. İssosEpiphaneia’daki Roma ve Bizans Dönemi mozaiklerinin özgün yanlarının yanı sıra, Antiokheia mozaikleriyle ortak özellikleri de bulunuyor. Avcı Artemis mozaiğinin faunal ve floral anlatımları, av sahneleri ve vahşi doğa kompozisyonu Antiokheia mozaiklerinden Konstantin Villa mozaiği ve Yakto mozaiği ile ortak özellikler taşıyor.

Kadınlara istihdam sağlanacak

Proje kapsamında, bağlamından koparılarak müzede sergilenmekte olan Artemis mozaiğinin geleneksel Antiokheia mozaik yapım teknikleriyle yeniden üretilerek yerinde sergilenmesi hedefleniyor. Bu mozaiğin antik tekniklerle tekrar üretilmesi adına, bilimsel metotlarla elde edilmiş bilgiler, Hatay-Erzin mozaik zanaatkârlarından seçilmiş bir grupla birlikte uygulanacak. Böylelikle Antakya’nın 2000 yıldır süregelen geleneğinin bilimsel bilgilerle oluşturulan bir teknikle yaşatılması ve orijinal eserin yansıttığı bilgi ve etkiyi olabildiğince korumak mümkün olabilecek. Ölmeye yüz tutmuş el sanatları içerisinde değerlendirilen mozaik sanatının yeniden yaşatılması, kadınlara istihdam sağlamak ve meslek öğretmek adına hayata geçirilen bu proje, yerel kalkınma ve sürdürülebildik konularında da öncü olacağı düşünülüyor.

Üst örtü ve gezi yolu

Hamam kazılarının tamamlanmasının ardından geçen süre sonunda, daha önce geçici olarak yapılan ahşap koruma çatısı tümüyle işlevini yitirmiş; bazı kısımlarda görülen göçme yapıyı tehdit eder hale gelmiştir. Yapının duvarları ve açıkta bulunan bazı donanımları iklim koşullarının yıkıcı etkisine maruz kalıyor. Bu bağlamda yapının korunabilmesi başta olmak üzere, bağlamından koparılmış Avcı Artemis mozaiğinin replikasının, orijinal yerinde sergilenmesini sağlamak adına da 2023 yılında koruma projesi kapsamında bir gezi güzergâh yolu oluşturuldu. Bu sayede antik kent sit alanı yönetimi çalışmalarından ilk proje hayata geçirilmiş olacak. İlk olarak konservasyon çalışmaları gerçekleştirilecek, koruyucu üst örtü inşası ile yapı koruma anlayışı açısından stabil bir hale getirilecek. Artemis Hamamı’nın arkeopark düzenlemesiyle, toplum kültür bilincine ve turizm bağlamında bölge ekonomisine katkıda bulunması amaçlanıyor.