Yaman Törüner

Merkez Bankamız ekonomistlerinden Defne Mutluer Kurul ve Erdal Yılmaz, “Bütçe Dengesi ve Finansmanı: Neyi Nereden Takip Etmeli?” konulu bir ekonomi notu yazdılar. Maliye politikası ve ekonominin genel gidişatının değerlendirilmesinde izlenmesi gereken yolu gayet net biçimde inceliyorlar.

Değerlendirmelere ilişkin verilerin bulunabileceği kaynaklar şöyle:

FARK NEDEN?

Hazine’nin likidite dengesi ve borç yönetimi, bugünlerde ve gelecekte çok önemli ve asıl bakılması gereken konu. Bu nedenle, Hazine Nakit Dengesi’nin yakından takip edilmesi gerekiyor.

Aşağıdaki grafik, Hazine Nakit Dengesi ve Genel Bütçe Nakit Dengesi ile bunların farklılıklarını gösteriyor. Aradaki fark, muhasebeleştirme tekniğinden kaynaklanıyor.

Ayrıca, Merkezi Yönetim Bütçesi ve Finansmanı’ndan elde edilen nakit tampon(kasa/banka) verisinin de Hazine borçlanma stratejisi ile maliye politikası uygulaması sonuçlarının izlenmesinde faydalı olacağı anlaşılıyor.

BÜTÇE NAKİT GERÇEKLEŞMELERİ

Gelişmekte olan ülkelerdeki ekonomik krizlerin her biri farklı gibi görünse de çoğu yönleri ortaktır. Rose Bertin bu nedenle, “Ekonomik krizler, hiçbir zaman farklı olmamıştır; sadece unutulmuş yönleri vardır” diyor. Gerçekten de gerek gelişmiş ülkelerde ve gerekse gelişmekte olan ülkelerde krizler belli bir yol haritası izliyor.

Ekonomik krizler bir rahatlama döneminin arkasından geliyor. Çoğu zaman, elektrikli otomobil gibi yeni bir buluş, yerden biten Hedge Fonları veya Kredi Garanti Fonu gibi mali mühendislikler, lale borsası veya saadet zincirleri gibi cin fikirler, kısa yoldan zengin olmak isteyen kişileri cezbediyor. Bankalar ve mali kuruluşlar da bu eğilimlere paralel olarak, bilançolarını büyütüyor. Bu gelişmeler bir krize yol açtığında da genellikle “bu defa farklı sendromu” devreye giriyor.

Krizlerin belirtileri

Krizlerin nedenleri konusunda birçok ekonomist açıklamalar yaptı. Örneğin, Graciela L. Kaminsky liberal ekonomilerde krizlerin kaçınılmaz olduğunu savunuyor. Öte yandan, hiçbir ülke ne iç mali kısıtlamalar ne de dış sermaye akımlarını engelleme veya serbestileri kısıtlama yoluna gitmiyor.

Carmen M. Reinhart, mali krizlerin ön belirtilerini şöyle açıklıyor:

- Ülkeye

ABD’deki 2008 ekonomik krizini, o zamanki Amerikan Merkez Bankası (Fed) Başkanı Ben Bernanke, 1930 yılındaki “Büyük Ekonomik Kriz”e benzetiyor. Davit Wessel, “Güvendiğimiz Fed’in İçinde (In Fed we Trust)” isimli kitabında, 2008 krizi sırasında, Ben Bernanke’nin Hükümet ile nasıl işbirliği yaptığını anlatıyor.

Ünlü iktisatçı ve monetarist sistemin babası Milton Friedman “Para basabilse idik, 1930 krizi olmazdı” demişti. 2008 krizi ile mücadele ederken Bernanke, Milton Friedman’ın iktisadi görüşlerinin tümünü uyguladı.

En büyük kriz

Paniğin başlamasından 18 ay, Bear Stearns’in çöküşünden ve AIG’nin devlet himayesine alınmasından 6 ay sonra bile, Bernanke ve Amerikan Hazinesi’ndeki müttefikleri Hank Paulson ve Tim Geithner’in tam bir başarı kazanıp kazanmadıkları belli değildi.

IMF’nin 1930’dan sonraki en büyük kriz olarak nitelendirdiği 2008 krizi ile, 1920 - 1930’daki hatalar tekrarlanmadan mücadele edildi. Örneğin, Ocak 2008’de yüzde 5.25 olan faiz oranları, Aralık 2008’de yüzde 3’e indirildi. Krizle mücadele etmek için, bizimkilerin yaptığı gibi, faizlerin arttırılması yoluna gidilmedi.

2009 yılı yazı

Bu dönemde, Fed piyasaya 2 trilyon dolar verdi ve 1 trilyon dolar daha vereceğini

Piyasa, alıcı ve satıcının karşı karşıya gelmesi ve fiyatta anlaşmasıyla oluşur. Öte yandan, fiyat oluşması için, alınan ve satılan mal konusunda hem alanın hem de satanın yeterli bilgiye sahip olması şarttır. Bol alan ve bol satanın bulunduğu piyasalara, “derinleşmiş piyasalar” deriz. Derinleşmiş piyasalarda, hem spekülasyon hem de manipülasyon çok daha az yapılabilir. Günümüzde hisse senedi ve tahvil piyasaları ve değeri bir kâğıda bağlanmış olan mal ve hizmet piyasaları, derinleşmiş piyasalara örnektir. Mal ve hizmetlerin alım satımını kolaylaştıracak şekilde bir dokümana (kâğıda) bağlanmasına “seküritizasyon” denilir.

Kazananın laneti

Birçok mal ve hizmetin satışı “açık artırma” veya “açık eksiltme” yoluyla olur. Bu cins satışlar, genellikle devlet ile yapılan işlemlerde yapılır. Ayrıca, sanat eserleri müzayedelerinde de benzer sistemler uygulanır.

Açık artırmalarda kazanan teklifin gereğinden ve malın gerçek değerinden fazla yüksek olması, olasılığı vardır. Bu talihsizlik, “kazananın laneti” olarak bilinir. Açık artırma veya eksiltmelerde, teklif veren herkes satılan mala kendince bir değer biçtiği için, farklı değerlerden oluşan geniş bir fiyat aralığı söz konusu olabilir.

Bab-ı Ali Toplantılarının 134’üncüsünde Ulaştırma ve Altyapı Bakanı Mehmet Cahit Turhan konuşmacı oldu. “Ulaştırma ve Haberleşmede 2023 Vizyonu” konulu toplantı, Yönetim Kurulu Başkanı Avukat Osman Ataman’ın konuşması ile açıldı.

Bakan Turhan liyakati, doyurucu bilgisi, sadakati ve tevazusu ile göz doldurdu. Kendisine güveni tamdı. Yanlış cevap vermektense, “bilmiyorum” diyebildi. Toplantıya katılanlar arasında büyük müteahhitlerin hemen hemen hepsi vardı. Masalarda oturanların servetleri düşünülür ise, bazı masalarda 20-25 milyar dolar oturuyordu.

Sayın Bakan’ın vurguladığı önemli saydığım bilgi ve görüşler, aşağıdaki gibi idi:

- Kalkınma ve gelişmenin itici gücü, ulaştırma ve haberleşme yatırımlarıdır.

- Günü kurtarmayı değil, nesilleri yaşatmaya çalıştık; çalışıyoruz.

- Artık, karayollarımızın %80’i bölünmüş yollardan oluşuyor.

- Yüksek hızlı trene sahip dünyanın 8 ülkesinden biriyiz.

- Havacılıkta, dünyada en hızlı büyüyen ülke olduk.

Krizlerle başa çıkabilmek için, krizlerin nedenlerini bilmek gerekir. Bir ekonomik kriz, bankaları vurmadıkça, rahatlıkla geçiştirilebilir. Bizde karşılaşılan durum böyledir.

İnsanların beklentileri, bankaların zayıfladığı, mali bir balon oluştuğu veya kurların savunmasız kaldığı yönünde ise, ülkeniz spekülatif bir döviz saldırısıyla karşılaşabilir. Bu durum, yanlış bilgiler ve yabancı spekülatörlerin eylemlerinden dolayı da ortaya çıkabilir veya büyüyebilir.

Yine ülkeniz, büyük bir cari açık veriyorsa veya askeri harcamalar gibi dövize bağlı öncelikler artmış ise, bu durum büyük olasılıkla, döviz krizlerini tetikler.

En önemlisi, hükümet politikaları, istikrarı bozucu biçimde veya uluslararası pratiklere uygun olmayan yönde gerçekleşiyorsa, bir döviz krizine hazırlanmak gerekir.

Diğer tetikleyiciler

Global ticaret ve ekonominin daralması, hammadde ve gıda fiyatlarının düşmesine yol açıyorsa, ihracata bel bağlamış olan ülkelerin para birimleri düşüşe geçer.

Yabancı ülkelerle dostlukların bozulması, terör hareketleri ve hükümetlerin uluslararası para sisteminden uzaklaşma olasılığının bulunması, yabancı sermaye girişini durdurur; turizm gibi hizmet sektörlerini kötü etkiler ve bu

Birinci Dünya Savaşı 1918 yılında, 11. ayın, 11. günü, saat 11’de sona erdi. “Son savaş” olduğu iddia edilen bu savaş, İkinci Dünya Savaşı’na yol açtı; Orta Doğu’daki dengeleri büsbütün karıştırdı. Bu savaşla, yalnız Osmanlı Monarşisi değil, Halifelik de sona erdi; demokratik Türkiye Cumhuriyeti kuruldu.

Savaşın ilginç değerlendirilmelerinden bazıları aşağıdaki gibi;

- Bu savaşta, Fransa nüfusunun %11’i öldü ya da yaralandı. Öte yandan, büyük çoğunluğu Çanakkale’de olmak üzere, savaşa katılan Avustralyalı askerlerin %65’i öldü veya yaralandı.

- 4 yıl süren savaş boyunca saatte ortalama 230 asker hayatını kaybetti.

- Deneyimli askerler, silahtan çıkan merminin 60 saniyede kendilerine ulaşacağını; ancak, tüfeğin sesinin 1,5 saniyede kulaklarına geleceğini tecrübe etme fırsatı bulmuşlardı.

- Almanya’nın kimyasal gaz üretim tesislerinde, 2000 bilim adamı çalışıyordu. Bunların sekizi daha sonra Nobel Mükafatı kazandı.

- Almanlar, savaş boyunca 10.000’den fazla kilisenin çanlarını eritip silah yapmakta kullandılar.

- Fransızlar, casusluktan çok korktukları için askerlerinden gelen mektupları okurlardı. Fransız Gizli Servisi, haftada 180.000 mektup okuyordu.

Amerikalı (ABD) Yahudi-lerin önemli bir çoğunluğu muhafazakâr ve reformist Yahudilerden oluşurken, İsrail, Ortodoks ve aşırı Ortodoks Yahudilerin güçlerini gösterdiği bir hükümetle yönetiliyor. Yurt dışında yaşayan Yahudilerin önemli bir çoğunluğu, Amerikalı Yahudilerden oluşuyor ve bunların aralarında para toplayarak İsrail’e yaptıkları maddi yardım, İsrail’in savunma bütçesinin tamamını karşılıyor.

Pittsburgh’taki sinagoga yapılan hain terörist saldırıyı İsrail hükümeti ciddi biçimde lanetledi. Ancak, saldırıda hayatlarını kaybeden 11 kurbanın hepsi de inançlı ama muhafazakâr Yahudilere mensuptu.

Muhafazakâr ve reformist Yahudilerin evlilikleri ve Yahudiliğe geçişlere izin vermeleri İsrail’in Başhahamlığı tarafından kabul edilmiyor. Hatta İsrail Başhahamlığı, terörist saldırının yapıldığı sinagogu bile hakiki bir sinagog olarak kabul etmiyordu. İsrail Başhahamlığı’nın muhafazakâr ve reformist Yahudi akımları dışlamış olması, İsrail dışında yaşayan ve çoğu Amerikalı olan Yahudi topluluklarının çoğu tarafından anlaşılamıyor.

Sorun demokrasi mi?

İsrail’de yaşayan Yahudilerin sadece yüzde 20’si Ortodoks ve aşırı Ortodoks olmasına rağmen, bu grup, İsrail parlamentosunda büyük bir siyasi