Dijital çağın bahşişi

Ege Doğaç Erdoğan - Ülkemizde henüz yaygınlaşmamış olsa da Amerika’da neredeyse artık kredi kartınızı her kullandığınızda bir dokunuşla daha önceden hesaplanmış bir miktarı bahşiş olarak bırakmanız mümkün. Nakit taşımıyorum ‘bahanesine’ sığınamıyorsunuz. Öte yandan artık sadece oturup hizmet aldığınız bir restoran, kafe haricinde, elinizde alıp götürdüğünüz bir bardak kahve için bile bahşiş isteniyor olması tartışma konusu hâline geldi.

Geçtiğimiz günlerde Amerikan haber kanalı CBS’e konuşan Profesör Brian Warrener bahşişin bir memnuniyet göstergesinden ziyade bir sosyal norm olduğunu ve değişen sosyal normlar neticesinde artık ne zaman nerede bahşiş bırakacağımızı bilemediğimizi ifade etti. Sosyal norm tanımlaması manidar çünkü bahşiş Amerika’da öyle bir hâle geldi ki sebebini bilmeden yapılan bir refleks şekline bürünmüş durumda. Dünya çapında giderek artan enflasyon ve hayat pahalılığını göz önüne alırsak zaten kabarık bir hesabın üzerine bir de bahşiş eklenince tüketiciler hayfılanmaya başladılar. Apple Store’larda bile artık bahşiş talep edileceğinin duyurulması bardağı taşıran son damla oldu.

Hem zorunlu hem de değil

Amerika’da yaşadığım süre boyunca bana garip gelen pek çok şey olmuştu ama bunlardan zirveyi zorlayanı bahşiş kültürüydü. Bir restorana gittiğinizde yüzde 15 ila 20 arası bahşiş bırakmanız ‘zorunludur’. Alınan hizmetten memnun kalındığında bir minnettarlık gösterimi olarak bildiğim bahşiş geleneği Amerika’da çok farklı yorumlanıyor. İşin ilginç yanı yasal olarak herhangi bir yaptırımı olmasa da şu ana kadar bir kez olsun bahşiş vermeyene rastlamadım. Aslında ‘zorunlu’ bahşiş felsefi olarak da biraz Schrodinger’in kedisi mevzusunu aklıma getiriyor. Kedi hem yaşıyor hem yaşamıyor gibi bahşiş de hem zorunlu hem de zorunlu değil. Bu abesle iştigal durumun bir tarihi açıklaması var elbet. Bahşiş kültürünün Amerika’ya gelişi aslında 19. Yüzyılda Avrupa’yı ziyaret eden zengin Amerikalılar vesilesiyle oluyor. Avrupa’da bu geleneğin gelişmesi ise feodal yapının bir sonucu; bu kültür, aristokratların memnun kaldıklarında hizmetçilerine ekstra altın vb. hediyeler sunmasından günümüze kadar şekil değiştirerek geliyor.

Sınıf ayrımı iddiası 

Aslına bakarsanız bahşiş kültürü Amerika’ya ilk geldiğinden itibaren tepkiyle karşılanmış, sınıf ayrımını pekiştirdiği yönünde bir reaksiyon oluşmuş. Bahşişin Amerikan hayat tarzında kalıplaşmış bir yer edinmesinin karanlık bir geçmişi var: Kölelik. İç Savaş’tan sonra kölelik kaldırılınca Güney’deki köleler ağırlıkla hizmet sektöründe istihdam edilmişler ve gelirlerinin büyük bir kısmı bahşişler tarafından karşılanmış. İşverenleri maaş yükünden kurtaran bu yöntem aynı zamanda da yavaş yavaş ülkenin geneline ve farklı sektörlere de yayılmış. Her ne Amerikan halkı bahşiş vermeye dirense ve eyaletler yasaklama girişimlerinde bulunsa da bu sosyal norm günümüze kadar hayatta kalmış. Hâlen yasal olarak bir restoran sahibi bahşiş alma potansiyeli olan çalışanlarına asgari ücretin altında maaş verme hakkına sahip. Çalışanların gelirinin büyük bir bölümü kazandıkları bahşişlerden oluştuğu için halk vicdanî bir zorunluluk da hissediyor. Karton bardakta verilen bir kahvenin sıcak olacağını dahi açıklama ihtiyacı duyan Amerikan hukuk sisteminin bahşiş mevzusunda nasıl bir tutum takınacağını merakla bekliyorum.

Dünyada Farklı Bahşiş Gelenekleri

Bahşiş Avrupa’dan çıkmış bir gelenek olsa da günümüzde Avrupalılar az bahşiş bırakmakla biliniyorlar. Amerika’ya kıyasla sosyal devlet ilkesini çok daha eşitlikçi ve kapsayıcı uygulayan Avrupa ülkelerinde çalışanların geliri halkın insafına değil devletin kurumlarına emanet edildiği için bahşiş bir ‘zorunluluk’ olmaktan çıkmış durumda. İyi niyet göstergesi olarak hesap en fazla yuvarlanıyor ve bozuk para istenmiyor, hizmetten çok memnun kalındığı istisnai durumlarda ancak yüklü bir bahşiş bırakılıyor. Uzak doğu toplumlarında, özellikle Japonya’da ise Amerika’nın tam tersine bahşiş bir hakaret olarak algılanıyor. Japonlar layığıyla hizmet sunmayı bir gurur meselesi olarak görüyor ve zaten görevleri olan bir iş yaptıkları için ekstra ücret almayı kesinlikle kabul etmiyorlar. Bu kültürden bihaber bahşiş bırakan turistlerin arkasından koşarak geri iade eden garsonlar görmek bu ülkede olağan bir durum.