Halk arasında güneş çarpması olarak bilinen sorunun tıptaki adı hipertermidir. Vücudun ısısını ayarlayan mekanizmanın çalışmamasıyla birlikte ortaya çıkar. Çok tehlikeli olabilecek şekilde vücut ısısı yükselir. Ölümle sonuçlanabilecek güneş çarpması hemen tedavi altına alınmalıdır. Tedavide ilk hedef, vücut ısısının düşürülmesi, ateşin kontrol altına alınması ve durumu tetikleyecek dış etkenlerden kaçınılmasıdır.
Güneş çarpması, aşırı derecede ısıya ya da güneşe maruz kalmaktan kaynaklanır. Normal şartlarda, vücut ısıya maruz kaldığında anatomik soğutma mekanizması devreye girer ve terleme meydana gelir.
Terleme vücudu soğutur ve ateşi denetim altına alır. Ancak aşırı derecede ya da uzun süre ısıya maruz kalındığında, bu sistem kendini kapatır ya da düzgün işleyemez hale gelir. Isı yükseldikçe, vücut ateşi doğru orantılı olarak yükselir.
Güneş çarpmasının bir diğer nedeni de dehidratasyon yani sıvı kaybıdır. Sıvı kaybında vücut, terlemeyi sağlayacak sıvıyı bulamaz ve ateşini düşüremez.
Bu belirtilere dikkat
Dehidratasyonla fazla güneşte kalmaktan kaynaklanan güneş çarpmalarının belirtileri farklıdır:
- Güneş çarpmasının en klasik belirtileri sıcak ve kuru deridir. Terleyememekten dolayı deri kurur ve ısınır.
- Nabız hızla yükselir.
- Bulantı, baş ağrısı ve baş dönmesi sıvı kaybıyla doğrudan ilgilidir.
- Kaslara kramp girer ve kasılmalar olur.
- Durum ciddileşirse, halüsinasyonlar, kafa karışıklığı ve bilinç kaybına kadar gidebilecek tutarsız davranışlar olabilir. Bu tip vakalar anında müdahale gerektirir.
Güneş çarpması belirtileri, nedenleriyle birbirine bağlı olduğundan tedavi de aynı yoldan gidecektir. Öncelikli olarak vücut ısısının düşürülmesi gerekir. Vücut ateşi şu yollarla düşürülebilir:
- Isıdan etkilenen kişi hemen serin bir yere götürülmeli.
- Giysileri çıkarılmalı ya da en azından gevşetilmeli.
- Kişi soğuk küvete sokulmalı.
- Vücut ısısının düşürülmesinde buz torbaları ya da soğuk suya batırılmış süngerin vücutta gezdirilmesi de işe yarayabilir.
- Eğer kişi soğuk havlu ya da örtülerle sarılırsa, bu yöntemle ilgili çok dikkatli olunmalı. Çünkü ilk önce vücut ısısı düşse de, örtüler ateşin yeniden yükselmesine sebep olabilir.
- Dehidratasyon nedeniyle meydana gelen çarpmalarda, sıvı, tuz ve elektrolit seviyeleri ağız ya da damar yoluyla verilmeli. Bu durum ileri seviyede beyne kan gitmesini engelleyebileceğinden acil müdahale edilmesinde fayda var.
Güneş çarpması konusunda çocuklara ve yaşlılara daha çok dikkat etmek gerekir çünkü sorun dakikalar içinde ortaya çıkar.
Özellikle yazın öğle saatlerinde güneşe fazla maruz kalmamak en iyi önlemlerden biridir. Giysilerinizin rahat, vücudunuzun nefes almasına ve terlemesine izin verecek biçimde hafif kumaşlardan olmasına dikkat edin.
Mutlaka bol su için ve özellikle hareket halindeyken, bu kurala uyduğunuzdan emin olun. Yanıklara karşı güneş kremi kullanın. Eğer sıcağa alışık değilseniz, sıcak bir yere ilk gidişinizde kendinize adaptasyon için zaman tanıyın. Güneşe az ve kısa süreli çıkın.
Risk faktörleri
Güneş çarpması; ciddiye alınması, acil müdahale edilmesi gereken bir durumdur. Risk faktörlerinden kaçınmak gerekir:
- Hamam ve sauna
- Güneş altında bırakılmış araba
- Güneş altında kalmış çadır ve kapalı ortamlar
- Plaj ve kumsal
- Sıcak ortamlarda aşırı aktivite
- Yetersiz sıvı alımı
Adım adım sıcak çarpması
Hasta sıcak ortamda aniden fenalaşır, kendini halsiz ve yorgun hisseder, fenalaşma ve şuur bulanıklığı dakikalar içinde ortaya çıkar. Hastalığın bu ilk dönemine ‘sıcak bitkinliği’ denir. Ateş, 37.8 derece ve üzerine çıkar. Tansiyon düşer, nabız hızlanır, terleme olur. Kas krampları ve kaslarda hassasiyet başlar. Bulantı ve kusma ortaya çıkar. Baş dönmesi ve sersemlik hali vardır. Bu şikayetler dakikalar içinde gelişir, hasta kendini koruyamaz ve yeterli su alamazsa hızla kötüleşir.
Hastalığın ikinci dönemine ‘sıcak koması’ denir. Ateş, 40 derece ve üzerine çıkar. Aşırı halsizlik ve bitkinlik vardır. Görme bozulur, uykuya meyil artar. Şuur bulanıklığı, saçma konuşmalar, delice davranışlar başlar. Kişi koma halindedir, titrer ve kasılır. Terleme yoktur. Cilt, kuru ve soluktur. Nefes hızlı ve yüzeyseldir, tansiyon yükselir.
Bu tablo hayati tehlike taşır ve acildir. Hastanın acil servise götürülmesi ve tıbbi yardım alması gerekir. Basit bir örnek vermek gerekirse, yazın güneş altındaki bir arabada kalan kişi yaklaşık yarım saatte sıcak çarpmasından hayatını kaybeder.
Basit önlemlerle korunun
- Sıcağa uzun süre maruz kalmayın. Felçli ve hareket edemeyen kişiler sıcaktan kaçamaz, kendilerini koruyamazlar, bu kişilerin sıcak ortamda yalnız bırakılmaması gerekir.
- Eğer sıcak ortamda çalışmak zorundaysanız sık sık ara verin ve bol su için. Suyla birlikte tuz ve şeker de almak gerekir.
- Eğer sıcak çarpması için risk taşıyorsanız aktivitenizi azaltın, sıcak ortamdan uzaklaşın ve mola verip dinlenin.
- Çocuk ve yaşlıların sıcak ortamlarda yalnız bırakılmamaları, sık sık klimalı ortamlarda dinlenmeleri ve bol su içmelerini sağlayın.
Evde bunları yapabilirsiniz
Küçük çaptaki güneş çarpmalarında durumu kendiniz de kontrol altına alabilirsiniz. İlk iş olarak güneşten hemen uzaklaşın. Eğer üzerinizde kalın giysiler varsa bunlardan kurtulun. Soğuk, tuzlu ve şekerli bir içecek alın, yavaş yavaş için. Alkol ve kafeinden uzak durun. Mümkünse soğuk duş yapın. Ya da bir bezle yüzünüze, kollarınıza ve boynunuza soğuk kompres uygulayın. Kan dolaşımını hızlandırmak için bacaklarınız yüksekte olacak şekilde uzanın.