2022 Pritzker Mimarlık Ödülü Francis Kéré’nin!

Yasemin Şener, Mimar

“Paradigmayı değiştirmeyi, insanları hayal kurmaya ve risk almaya zorlamayı umuyorum. Zengin olduğunuz için malzemeyi israf etmeniz gerekmez ya da fakir olduğunuz için kalitesiz yaşamak zorunda olmamalısınız. Herkes kaliteyi hak eder, herkes lüksü hak eder ve herkes konforu hak eder. Hepimiz birbirimize bağlıyız; iklim, demokrasi ve kıtlık gibi endişeler hepimizin endişeleri...”

Bu sözleri dile getiren, mimarlık ortamındaki gelmiş geçmiş en prestijli ödül olan Pritzker’in en yeni sahibi Mimar Francis Kéré, mimarlığın enstrümanlarını kullanarak toplumları güçlendirmeye ve dönüştürmeye çalışan bir aktivist. Gando, Burkina Faso'da dünyaya gelen ve projelerini Berlin merkezli Kéré Architecture çatısı altında üreten Francis Kéré, sosyal adalete ve yükümlülüklere olan bağlılığı ve yerel malzemeleri doğal iklimle uyum içinde ve akıllıca kullanmadaki becerisi sayesinde, mimarlığın ve altyapının esamesinin okunmadığı, kısıtlamalar ve zorluklarla dolu marjinal ülkelerde tasarımlar yapıyor.

Sadece Bir “Yapı” Olmanın Çok Ötesine Geçen Mimarlık

Francis Kéré’nin kaynakların kırılgan, birlik ve beraberliğin ise hayati olduğu topraklarda tasarlayıp inşa ettiği çağdaş eğitim yapıları, sağlık tesisleri, profesyonel konutlar, sivil binalar ve kamusal alanlar çoğunlukla birer yapı olmanın çok ötesine geçerek kendi değerlerini fazlasıyla aşıyorlar. Pritzker ödül jürisinin “Kıtlık koşullarının uç noktalarda olduğu ülkelerde, dünya ve sakinleri için sürdürülebilir mimariye öncülük ediyor; dünyanın çoğu zaman unutulan bir bölgesindeki sayısız vatandaşın yaşamını ve deneyimlerini geliştiriyor. Güzellik, alçakgönüllülük, cesaret ve buluş sergileyen yapıları ve mimarisiyle bu ödülün misyonunu zarafetle destekliyor" sözleriyle ödüle değer bulduğu Francis Kéré’nin tasarımlarının alt yapısını oluşturan “toplumların temel ihtiyaçlarını karşılamak ve sosyal eşitsizlikleri gidermek için kaynak inşa etmek” ideolojisinin temelleri, doğduğu köy olan Gando’da 2001 yılında tasarladığı Gando İlkokulu projesiyle atılmış oldu. Okulun tasarımındaki problemin yanıtı ikili bir çözüm gerektiriyordu: Birincisi, sınırlı kaynaklarla, aşırı sıcaklıkla ve zayıf aydınlatma koşullarıyla mücadele edebilecek bir yapı için fiziksel ve çağdaş bir tasarım üretmekti. İkincisi ise topluluk içindeki belirsizliğin üstesinden gelmek için sosyal bir kararlılık yaratmaktı. Kéré, yerel vatandaşlar için tasarımdan mesleki zanaat eğitimine kadar çeşitlenen fırsatlar yaratırken projenin hayata geçebilmesi için uluslararası düzeyde kaynak topladı. Biyoiklimsel olarak termal kütlelere sahip tuğlalar üretmek için yerli kil çimento ile güçlendirildi; soğuk hava içeride tutulurken ısınmış havanın tuğla tavandan ve geniş, sarkan, yükseltilmiş çatıdan kaçmasına izin verildi. Böylece klimanın mekanik müdahalesi olmadan havalandırma sağlanmış oldu. Bu projenin başarısı, okulun öğrenci sayısını 120'den 700'e çıkardı ve ardından inşa edilen Öğretmen Evleri (2004), Ek Yapı (2008) ve Kütüphane (2019) binaları için de katalizör görevi gördü.

2022 Pritzker Ödülleri jürisine göre, Francis Kéré mimarlığın nesneyle değil, hedefle ilgili olduğunu ve bir ürün değil, süreç olduğunu çok iyi biliyor. Çalışmaları kendi bağlamı içerisinde kök salmış maddeselliğin gücünü gösteriyor. Kéré’nin topluluklar için ve topluluklarla beraber inşa ettiği mimarlık ürünleri; yapım teknikleri, malzemeleri, programları ve benzersiz karakterleriyle doğrudan yerel topluluklara ait olma niteliği taşıyor.

Yerel ve Sürdürülebilir Okul Tasarımları

Mimar Francis Kéré’nin Afrika’da hayata geçirdiği ilkokul ve ortaokul yapıları, her biri yerel bağlamdaki biyoiklimsel ortama ve sürdürülebilirliğe duyarlılık gösteren, yalnız mevcut kullanıcıları değil, gelecek nesilleri de etkileyecek olan pek çok kurumun ortaya çıkmasını da hızlandırmış oldu. Bir bilgi ve iletişim teknolojileri kampüsü olan Startup Lions Kampüsü’nün (2021, Turkana, Kenya) tasarımında, teknolojik ekipmanların soğutulmasında gerekli olan enerjiyi minimize etmek için yerel taş ocaklarından çıkartılan doğal taş malzemeleri ve yığma kuleleri kullanarak hayata geçirdiği bir pasif soğutma sistemi kullandı. Burkina Teknoloji Enstitüsü’nde (2020, Koudougou, Burkina Faso) inşaat sürecini hızlandırmak için yerinde dökülen soğutma kil duvarlar kullanırken oluklu metal çatıları ülkedeki yaygın kısa süreli sağanak yağışlardan koruyabilmek için, yeterli gölgeleme yapamamaları ve topraktaki besinleri aşırı derecede tüketmeleri nedeniyle verimsiz olduğu düşünülen “sarkan okaliptüs” bitkisini yeniden işlevlendirerek değerlendirdi. Çatılardan toplanan atık yağmur suları ise mango tarlalarını sulamada kullanmak için yeraltında toplandı. Kéré'nin kendi ülkesini kucaklayan tavrı ve yarattığı güven, mimarın en önemli ve iddialı projelerinden biri olan Burkina Faso Ulusal Meclisi'nin (Ouagadougou, Burkina Faso) tasarımıyla görevlendirilmesini sağladı. Henüz inşaat sürecine başlanmamış olan projede, 2014'teki Burkinabè ayaklanmasında yıkılan eski yapının yerine 127 kişilik bir toplantı salonuna ev sahipliği yapan basamaklı, kafesli ve piramidal bir bina tasarladı. Fiziksel ve metaforik olarak yeni bakış açılarına olanak sağlayan bu yapı, yerli bitki örtüsüne, sergi alanlarına, avlulara ve eski rejimi protesto etmek için hayatlarını kaybedenler anısına inşa edilecek bir anıta yer verilmesi öngörülen daha büyük bir masterplanın parçası olarak düşünülmüştü.

Işığın Mimarideki Şiirsel İfadesi

Kéré’nin eserlerinde ışığın şiirsel ifadesi tutarlı bir biçimde yer alır. Güneş ışınları binalara, avlulara ve ara mekanlara süzülerek, günün en sıcak saatlerinin üstesinden gelinebilecek dinlenme ve sosyalleşme alanları sunar. Örneğin, Gando İlköğretim Okulu’nun kütüphanesinin çatısı, geleneksel kil çömleklerden yapılan bir grid etrafına beton dökülerek oluşturulmuş, böylece gün ışığının dairesel kirişler etrafından dolaşarak doğal ışık oyunlarıyla içeri süzülmesi sağlanmıştır. Yapının okaliptüs ağacından yapılmış eliptik cephesi ise ışığı dikey olarak içeri alarak esnek mekanlar yaratır. Benga Riverside Okulu’nun (2018, Tete, Mozambik), tekrarlanan küçük boşluklardan oluşan duvarları ışığın ve şeffaflığın öğrencilerde güven duygusu uyandırmasına olanak tanır. Sağlık ve Sosyal Yardım Merkezi'nin (2014, Laongo, Burkina Faso) duvarları ise, ayakta duran bir doktordan oturan bir ziyaretçiye veya yatan bir hastaya kadar herkesin bölgenin pitoresk manzarasını izleyebileceği, çeşitli yüksekliklerdeki pencerelerle donatılmıştır. Kéré'nin Afrika dışındaki çalışmaları da mimarın Gando'daki yetiştirilme tarzı ve deneyimlerini yansıtan, sembolizmle bezenmiş yapılardır. Batı Afrika'da yaygın olan fikir alışverişinde bulunmak, hikayeler anlatmak, kutlamak ve sosyalleşmek için kutsal bir ağacın altında toplanma geleneği onun eserlerinde de varlığını sürdürür. Örneğin, Coachella Valley Müzik ve Sanat Festivali'nde (2019, California, Amerika Birleşik Devletleri) hayata geçirdiği Sarbalé Ke (anadili olan Bissa dilinde "Kutlama Evi" anlamına geliyor) isimli yerleştirmede, tıbbi özellikleri nedeniyle Afrika’da saygı duyulan bir ağaç olan içi boş baobab ağacının formuna atıfta bulunur. 2017 yılında yaptığı Serpentine Pavilion tasarımı ise (Londra, Birleşik Krallık) merkezi formunu bir ağaç figüründen alır. Yapının bağlantısız, kavisli duvarları mimarın çocukken giydiği yerel boubou giysisine öykünürken Afrika kültüründe gücü temsil eden bir renk olan mavi ile özdeşleşmiş üçgen çivit modüllerden oluşur. Yağmur suyunu pavyonun çatısından yapının merkezine akıtır ve böylece dünya çapında yaşanan su kıtlığına dikkat çekmiş olur. Kéré, halihazırda yapım aşamasında olan ve halka açık bir parkın üzerinde konumlanan Benin Ulusal Meclisi (Porto-Novo, Benin Cumhuriyeti) binasında ise “palaver” ağacından esinlenmiştir; böylece parlamento içeride toplanırken, vatandaşlar da binanın zeminindeki geniş gölge alanda bir araya gelebilecektir.

1. Gando İlkokulu, 2001, Gando, Burkina Faso. (Fotoğraf: Erik-Jan Owerkerk).

2. Sarbalé Ke, 2019, California, ABD. (Fotoğraf: Iwan Baan).

3. Serpentine Pavilion, 2017, Londra, Birleşik Krallık. (Fotoğraf: Iwan Baan).

4. Sağlık ve Sosyal Yardım Merkezi, 2014, Laongo, Burkina Faso.

5. Benga Riverside Okulu, 2018, Tete, Mozambik.

6. Burkina Teknoloji Enstitüsü, 2020, Koudougou, Burkina Faso.