Atatürk’e kitabını okutan Ukraynalı

Ukrayna devletinin atası olarak kabul edilen Ukrayna Halk Cumhuriyeti’nin 1920-1991 yılları arasındaki sürgün hayatında Türkiye de önemli bir yer tutuyor. 1929-1935 yılları arasında sürgün hükümetinin temsilciliğini yapan Volodimir Vasilyeviç Murskiy ise Atatürk’ün kitaplarını okuduğu Ukraynalı olarak tarihte yerini alıyor. Ukraynalı, siyasetçi, sosyolog, devlet adamı, diplomat, yazar yayıncı ve eğitimci olan Murskiy, kısa ama olaylarla dolu yaşamının son dönemlerini İstanbul’da geçirdi. Rusya’da devrime imza atan Bolşevik ordusu Ukrayna’yı da işgal edince baskısı altındaki Ukrayna Halk Cumhuriyeti yetkilileri ülkeyi terk edip sürgüne gitmek zorunda kaldı. İlk önce Çekoslavakya, ardından Polonya’daki sürgün hükümetine giden Murskiy 1929 yılında Ukrayna Halk Cumhuriyeti hükümetinin temsilcisi olarak İstanbul’a geldi. İstanbul’u çok seven Murskiy henüz 47 yaşındayken tedavi edilemez bir ‘beyin tümörü’ yüzünden 19 Mayıs 1935 tarihinde hayatını kaybetti.

Ajanların merkezi

Hayatı boyunca bir vatansever olarak yaşayan Murskiy’nin cenazesi İstanbul’a gömüldü. Murskiy’nin ölümünden sonra ailesi Ukrayna’ya döndü, Ukrayna Halk Cumhuriyeti de İstanbul’a başka bir temsilci göndermedi. Sovyet Ukraynası’nda Murskiy ve mezarı unutuldu. Ancak sürgündeki Ukrayna Halk Cumhuriyeti çeşitli ülkelerde varlığını SSCB yıkılana kadar sürdürmeyi başardı. 1991 yılında bağımsız Ukrayna devleti kurulunca sürgündeki hükümetin başkanı Mykola Plaviuk resmi olarak bütün yetkilerini yeni kurulan devletin başkanı Leonid Kravchuk’a devretti. 1996 yılında sürgün hükümetinin 73 yıllık faaliyetlerinin belgeleri Kanada’dan Kiev’e getirilerek Ukrayna hükümet arşivlerine konuldu. Mevcut Ukrayna devletinin atası olarak kabul edilen Ukrayna Halk Cumhuriyeti, yeniden araştırma konusu haline geldi. Murskiy de sürgün hükümetinin önemli isimleri arasındaydı. Murskiy, hayatının son 6 yılını geçirdiği İstanbul’da aynı zamanda hayatının en olaylı dönemini yaşadı. Ukrayna’daki Sovyet karşıtı propagandanın sorumlusu olan Murskiy bu dönemde ülkesindeki siyasi muhaliflerin Ukrayna’yı terk etmelerini tek tek organize etti. 80’den fazla muhalif siyasetçinin aileleriyle birlikte Ukrayna’yı terk ederek İstanbul’a gelmelerini sağladı. Ancak bu dönemde İstanbul Sovyet istihbarat servisi GPU’nun da merkezi haline gelmişti. Sürgündeki siyasi liderlere yönelik özel operasyonlar da başladı. Rus ajanların en büyük hedefi olan Murskiy buna rağmen Ukrayna diasporasının sorunlarını çözmek için canla başla çalıştı, Türk hükümeti ve diğer ülkelerin temsilcilikleri ile sıkı bağlantılar kurdu. Ukrayna konsolosluğu çalışanları ve Ukrayna Kültür Derneği üyeleri mezarı kaybolan Murskiy’nin izini sürmeye başladı. 2018 yılında kendisi de bir Ukrayna Kültür derneği üyesi Aliya Usenova, Murskiy’nin mezarını Feriköy’de Fransız Kataloik Mezarlığı’nda buldu. Ukrayna hükümeti mezarla yakından ilgilendi. Restore edilen mezar bu yılın başında üst düzey hükümet yetkililerinin katıldığı törenle açıldı. Şimdi Murskiy’nin mezarı İstanbul’daki Ukraynalılar için bir buluşma yeri haline geldi.

‘Yanlış yerde arandı’

Önceki gün İstanbul’da yaşayan Ukrayna Kültür Derneği üyeleri, Murskiy’nin mezarı başında bir anma etkinliği gerçekleştirdi. Murksiy’nin mezarının SSCB dağılıp Ukrayna Devleti kurulduktan sonra hükümet tarafından 1991 yılında aranmaya başlandığına dikkat çeken Aliya Usenova, “Yeni Ukrayna devleti tarihine sahip çıkmak istiyordu. Bu yüzden hemen Murskiy’nin mezarı aranmaya başlandı. Ancak yıllarda onun mezarını İstanbul’daki Ortodoks mezarlıklarında boş yere aradılar” dedi. Türkiye’de üniversite eğitimi alan ve daha sonra İstanbul’a yerleşen Usenova, “Herkes Mecidiyeköy’deki Ermeni mezarlığında Murskiy’yi arıyordu. 2018 yılında aramalarımı yoğunlaştırdım. Feriköy’deki mezarlığa geldiğimde bir tur attık ve karşımda bu mezarlığı buldum. Harap haldeydi. Sonra Ukrayna hükümeti ödenek gönderdi ve mezarı restore ettik. Artık Murskiy’nin vasiyetine ve yaptıklarına sahip çıkıyoruz” dedi.

Cinayet şüphesi

Murskiy’nin mezarlıkta ölüm raporu da var. Bu raporda kanamalı beyin tümöründen öldüğü yazıyor. Ancak isim vermeden konuşan Ukraynalı bir tarihçi Murskiy’nin ciyanete kurban gittiğini öne sürüyor. İsmini açıklamayan tarihçi, “Murskiy çok genç bir yaşta 47’sinde hayatını kaybetti. O dönem İstanbul o zamanki KGB olan GPU’nun faaliyetleri en yoğun olduğu şehirdi. Ve o dönemde de Rus gizli servisinin ‘laboratuvar’ları vardı. Bir ilaç veya virüs geliştirmiş olma ihtimalleri çok yüksek. Çünkü Murskiy’den önceki İstanbul temsilcisi Oleksandr Adiyeseviç çok genç yaşta öldü ve ölüm nedeni kanserdi. Sürgün hükümetinin İstanbul’daki 2 numarası olan Denis Hvila da genç yaşta kanserden hayatını kaybetti. Hatta Murskiy’nin yardımcısı Mykola Zabello ve eşi Kateryna de aynı şekilde kenser kurbanı. Bunların hepsi rastlantı olamaz” ifadelerini kullandı. 

Mezar bulunduğunda bu haldeydi.

1930 yılında Türkçe olarak “Ukrayna ve İstiklal Mücadeleleri” ve 1932’de de “Yeni Rusya’nın İç Yüzü” isimli iki kitap yazdı. Mursky ilk kitabını Mustafa Kemal Atatürk’e verdi.